به گزارش ایران سپید دکتر نگین حسینی در سلسله گزارش های راهبردی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم گزارشی از وضعیت دانشجویان دارای معلولیت در ایران منتشر کرده است. در خلاصه ای که از این گزارش تهیه شده موضوعات مورد نظر و مشکلات این دانشجویان در قالب مصاحبه با برخی از آنها بررسی شده است.

بنابر آخرین سرشماری انجام گرفته در سال ۱۳۹۰ حدود یک میلیون و ۵۰ هزار نفر دارای معلولیت های مختلف (نابینایی، ناشنوایی، معلولیت جسمی - حرکتی، و معلولیت های روانی) هستند.

همچنین براساس اعلام سازمان بهزیستی، از میان ۴ میلیون دانشجوی در حال تحصیل در دانشگاه های کشور، ۲۴ هزار نفر دارای معلولیت هستند که از این تعداد ۱۸ هزار نفر زیر پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند.

این پژوهش بر بنیان های نظری رشته تخصصی «مطالعات معلولیت» استوار است و «الگوی اجتماعی» را در بررسی ها خود مدنظر قرار داده است.  

وجود تنها ۲۴ هزار دانشجوی معلول در میان ۴ میلیون دانشجو در سراسر کشور نشان می دهد که تنها شش دهم درصد از کل دانشجویان را افراد دارای معلولیت تشکیل می دهند. این در حالی است که بسیاری از دانش آموزانی که نوعی از معلولیت را تجربه می کنند، مجبور می شوند ترک تحصیل کنند و حتی نمی توانند از مقاطع دبستان و راهنمایی فارغ التحصیل شوند.

مشکلات دانشجویان دارای معلولیت های جسمی و حرکتی

حق افراد دارای معلولیت برای تحصیل و ادامه تحصیل، در قوانین داخلی و بین المللی مربوط به حقوق افراد معلول به صراحت به رسمیت شناخته شده است. اصل سی ام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در حالی بر حق تحصیل «همه ملت» تاکید کرده که مسلماً افراد دارای معلولیت نیز شامل «همه ملت» می شوند.

در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان ایران که سال ۱۳۸۳ به تصویب هیات دولت وقت رسید، حق افراد دارای معلولیت برای برخورداری از امکانات لازم برای تحصیل مورد اشاره قرار گرفت.

دانشگاه های کشور اغلب مناسب سازی نشده اند

یکی از عمده ترین مشکلات دانشجویان دارای معلولیت، معماری نامناسب فضای دانشگاه، اعم از کلاس ها، طبقات، دستشویی ها و ساختمان های اداری است.

اصول ساختمان سازی در ایر ان مبتنی است بر این فرض نادرست (و متاثر از نگرش غیرمعلول گرا) که تمامی استفاده کنندگان از مکان ها، بدنی غیرمعلول دارند از این رو به خصوص در طراحی ساختمان های قدیمی تر، نیازهای افراد دارای معلولیت و سالمندان، شامل رمپ، درهای ورودی بزرگ، درهای اتوماتیک، آسانسورهای بزرگ، و دستشویی های مخصوص، در نظر گرفته نشده و اصلاحات مورد نیاز نیز انجام نشده است.

پله ها بزرگترین مانع ورود برای دانشجویانی هستند که از صندلی چرخدار، عصا یا واکر استفاده می کنند. وجود حتی یکی دو پله یا سکو کافی است که دانشجوی معلول نتواند وار د فضای آموزشی شود . تمامی دانشجویان دارای معلولیت بدون استثنا از نامناسب بودن ساختمان های آموزشی شکایت دارند.

دانشگاه های کشور اغلب مناسب سازی نشده اند. در بیشتر این مکان ها حتی یک دستشویی ویژه برای دانشجویان دارای معلولیت در نظر گرفته نشده است. دانشجویانی که باید از دستشویی های خاص استفاده کنند، اغلب در تمام طول روز، گرسنگی و تشنگی می کشند تا مجبور به استفاده از دستشویی نشوند .

این شرایط روی بازدهی کیفی و تحصیلی آنها اثرات منفی و جبران ناپذیری می گذارد و ممکن است حتی شرایط جسمی آنها را وخیم تر کند .

یکی از این دانشجویان معلول در این گزارش می گوید: «من به خاطر کار آزمایشگاهی روی پایان نامه ام مجبور می شدم روزی حتی ۱۰ ساعت در دانشکده بمانم و این کار بدون سرویس های بهداشتی برایم بسیار سخت بود . فاصله بین خوابگاه و دانشکده طولانی بود و قادر نبودم دائم رفت و آمد داشته باشم تا از دستشویی خوابگاه استفاده کنم.»

این در حالی است که حتی بوفه ها و غذاخوری های دانشگاه ها نیز مناسب سازی نشده اند و قابل استفاده برای دانشجویان معلول نیستند .دسترسی به کتابخانه دانشگاه ها نیز برای افراد دارای معلولیت تقریبا ناممکن است.

حتی اگر دانشجویان معلول بتوانند وارد ساختمان کتابخانه ها شوند، بسته به نوع و شدت معلولیت خود ممکن است نتوانند به کتاب های قرار گرفته روی قفسه های بلند دسترسی پیدا کنند

مشکلات تردد و مناسب نبودن فضای دانشگاه ها برای دانشجویان معلول

مشکلات تردد (حمل و نقل ) و مناسب نبودن فضای دانشگاه ها برای دانشجویان معلول، از دلایل عمده ترک تحصیل آنها عنوان شده است .

وجود پله های زیاد، نداشتن رمپ و آسانسور، برقراری کلاس ها در طبقات بالاتر، کوچک بودن درهای ورودی و کوچکی آسانسورهایی که جایی برای ویلچر ندارند، باعث دلسردی، سرخوردگی، احساس تحقیر و بی احترامی، غیبت های متعدد و در نهایت، ترک تحصیل دانش جویان دارای معلولیت می شود.

مناسب سازی فضای دانشگاهی فقط به معنای ایجاد رمپ (در کنار پله ها) نیست. کلاس های درس نیز باید منطبق با نیازهای ویژه دانشجویان دارای معلولیت های جسمی باشند.

نیازهای ویژه افراد معلول باید در دانشگاه ها به رسمیت شناخته شود .تهیه میز و صندلی مخصوص، امکانات ضبط کلاسی، در اختیار گذاشتن وایت بورد کلاسی (برای پرهیز از بردن و آوردن وایت بوردهای سنگین)، و وسایلی از این قبیل، باید برای دانشجویان دارای معلولیت فراهم شود.

این در حالی است که در این گزارش مقایسه ای با شرایط دانشگاه های خارجی برای دانشجویان معلول صورت گرفته است. بر اساس این در کشورهای پیشرفته، مکان های عمومی را ملزم به تعبیه پارکینگ ویژه برای افراد دارای معلولیت در نزدیک ترین محل به ورودی ساختمان ها کرده است، هنوز این الزام برای مکان ها و معابر عمومی کشور، به خصوص در دانشگاه ها، وجود ندارد.

دانشجویان معلولی که خودروی شخصی دارند، همسان با دیگر صاحبان خودروها باید با مشکلات زیادی برای پیدا کردن جای پارکینگ در دانشگاه ها دست و پنجه نرم کنند. این در حالی است که اختصاص مکانی خاص برای پارک خودروهای ویژه افراد دارای معلولیت منجر به کاهش مشکلات تردد آنها در فضای عمومی دانشگاه می شود .

به گفته دانشجویان دارای معلولیت، حتی خوابگاه های دانشجویی نیز اغلب مناسب سازی نشده اند و تمامی مشکلات اشاره شده در مورد ساختمان های خوابگاه ها نیز صدق می کند.

گاهی فقط بخشی محدود از ساختمان های خوابگاه ها مناسب سازی شده اند و دانشجویان دارای معلولیت با مشکلات زیادی مواجهند تا ساکن آن بخش ها شوند .

هزینه رفت و آمد، مشکلات اداری و صنفی و هزینه تحصیل

وسایل نقلیه عمومی (اعم از اتوبوسها و ایستگاه های مترو) برای افراد معلول جسمی  حرکتی و به خصوص کسانی که از ویلچر، واکر و عصا استفاده می کنند، قابل دسترسی نیستند. از اینرو، دانشجویان معلول باید هزینه زیادی بابت رفت و آمد به دانشگاه بپردازند .

دسترسی به ساختمان ها و دفترهای اداری دانشگاه ها برای دانشجویان دارای معلولیت همان قدر دشوار است که دسترسی آنها به کلاس های درس.  علاوه بر این، در بیشتر دانشگاه های کشور، مرجع مشخص و متمرکزی برای مراجعه دانشجویان معلول و دریافت درخواست ها و مشکلات آنها وجود ندارد .

معلولان نیازمند، بر اساس ماده ۸ قانون جامع حمایت از حقوق معلولین واجد شرایط در سنین مختلف می توانند با معرفی سازمان بهزیستی کشور از آموزش رایگان در واحدهای آموزشی تابعه وزارتخانه های آموزش و پرورش، علوم تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و  دیگر دستگاه های دولتی و نیز دانشگاه آزاد اسلامی بهره مند شوند.

متاسفانه با وجود گذشت یازده سال از تصویب قانون جامع حمایت از حقوق معلولین ( ۱۳۸۳ ) و علیرغم تصویب و ابلاغ آیین نامه اجرایی مرتبط، این ماده قانونی (و سایر مواد قانون جامع) در عمل به طور کامل اجرا نشده و مسئولان سازمان بهزیستی بارها اعلام کرده اند که بودجه لازم برای اجرای این ماده قانونی در اختیار نهادهای مرتبط قرار نگرفته است .

دانشجویان دارای معلولیت در موارد زیادی از نبود هماهنگی میان سازمان بهزیستی و مراکز آموزشی شکایت کرده و گفته اند که هزینه های لازم برای تحصیل به آنها پرداخت نشده و گاهی فقط بخشی از هزینه پرداخت شده است.

حذف دانشجویان دارای معلولیت از برنامه های فرهنگی، تفریحی و ورزشی

دانشجویان دارای معلولیت اغلب حضور پررنگی در برنامه های جنبی دانشگاه و فعالیت های هنری، فرهنگی، ورزشی ندارند. دلیل این حذف شدن نه تنها در آماده نبودن امکانات عمومی برای دانشجویان معلول، بلکه حتی در نگرش حاکم نسبت به افراد دارای معلولیت، نیازها و توانایی های آنهاست. 

مشکلات فرهنگی و نگرش های نادرست

به نظر می رسد نه تنها عموم مردم جامعه، بلکه حتی قشر دانشگاهی و تحصیلکرده نیز برداشت و برخوردی متاثر از الگوی پزشکی و اخلاقی معلولیت دارند.

آنچه در این گزارش به آن اشاره شده است کلیشه های اجتماعی و باورهای (نادرست) عمومی در مورد افراد دارای معلولیت و زندگی با معلولیت حتی در میان قشر دانشگاهی نیز وجود دارد.

تعداد قابل توجهی از کسانی که در مراکز دانشگاهی مشغول به کار تدریس یا تحصیل هستند و معلولیتی ندارند، دانشجویان دارای معلولیت را با همان دیدگاه سنتی می بینند و قضاوت می کنند و درک درستی از نیازها، توانایی ها، محدودیت ها، مشکلات و حقوق معلولیت ندارند.

یکی از دانشجویان دارای معلولیت شدید حرکتی می گوید: «بعضی دانشجویان و حتی استادان وقتی مرا را در حال تلاش برای بالارفتن از پله ها و حضور در کلاس درس می بینند، طوری نگاهم می کنند انگار در حال انجام کاری هستم که نباید باشم! اغلب شنیده ام که می گویند این دیگه اینجا چکار می کنه؟! واسه چی اومده درس بخونه؟ ! »

از سوی دیگر، افراد دارای معلولیت از انتخاب بسیاری از رشته ها و مشاغل حرفه ای منع شده اند، در حالی که حتی با وجود معلولیت هایی که دارند، می توانند از پس آن رشته ها و مشاغل مرتبط برآیند.

یکی از این دانشجویان معلول می گوید : بر اساس قوانین افراد معلول نمی توانند معلم یا استاد دانشگاه شوند و حتی انتخاب بسیاری از رشته ها در کنکور سراسری منوط شده به توانایی جسمی متقاضیان. نگاهی به دفترچه انتخاب رشته های تحصیلی گویای آن است که نگاهی صددرصد پزشکی به معلولیت، بر موضوع انتخاب رشته سایه افکنده است.

دعوت از متقاضیان برای معاینه و شرح انواع معلولیت های جسمانی (در پیوست انتخاب رشته ها در گروه های مختلف) نشان دهنده آن است که صرف داشتن معلولیت جسمی، معادل «ناتوانی» از انجام وظایف و امور مربوطه قلمداد شده است.

در حالی که نگاه امروز در دنیا به موضوع معلولیت این است که به جای حذف فرد دارای معلولیت از عرصه های مختلف تحصیلی و حرفه ای، باید آن عرصه ها را برای حضور برابر و مشارکت افراد معلول آماده و مناسب سازی کرد.

در این گزارش همچنین عکس هایی از مناسب سازی فضای دانشگاه ها در کشورهای دیگر ارائه شده است. از جمله ایجاد فضای اختصاصی پارکینگ، ایجاد دستشویی های مخصوص و درج خط بریل بر روی طبقات آسانسور.

پیشنهادهایی برای بهتر شدن شرایط دانشجویان دارای معلولیت

این پژوهش سعی دارد پیشنهادهایی در زمینه مناسب سازی فضای دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی برای گروه های مختلف دانشجویان معلول و دسترسی هرچه آسان تر دانشجویان معلول به امکانات تحصیلی و آموزشی در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی ارائه کند.

دانشگاه های کشور و مراکز آموزش عالی موظفند در پاسخ به الزام های صریح قانونی و بدون نگاه خیریه ای و منت گذاشتن، مناسب سازی ساختمان ها و فضاهای عمومی را آغاز کنند و به اتمام رسانند.

بازسازی و مناسب سازی ساختمانهای قدیمی و ساخت سازه های جدید بر مبنای آیین نامه ساخت و سازهای شهری باید در دستور کار فوری دانشگاه ها قرار گیرد.

 محدودیت های فعلی در پذیرش دانشجو بر اساس (که تماماً متاثر از الگوی پزشکی و باورهای غیرمعلول گرا است) باید مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد.

درک صحیح معلولیت و نیازهای ارتباطی و عاطفی دانشجویان دارای معلولیت جز در سایه اطلاع رسانی به جامعه و به خصوص جامعه دانشگاهی امکان پذیر نیست. مراکز فرهنگی و دفترهای ویژه مشاوره و فعالیت های فوق برنامه در دانشگاه ها باید در این زمینه اطلاع رسانی کنند .

دفترهای مشاوره و روان شناسی در دانشگاه ها می توانند کمک زیادی به دانشجویان دارای معلولیت و حل مشکلات آنها کنند. تقویت این دفترها برای ایجاد تعامل بهینه میان دانشجویان معلول و محیط غیرمعلول موثر خواهد بود.

رشته علمی و تخصصی «مطالعات معلولیت» در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی راه اندازی شود .

در حال حاضر موضوع معلولیت به عنوان یک رشته دانشگاهی، فقط از جنبه پزشکی، توانبخشی و کاردرمانی در دانشگاه بهزیستی و سایر مراکز آموزش عالی مورد مطالعه قرار می گیرد؛ در حالی که بررسی معلولیت از زاویه علوم اجتماعی باید در دانشگاه های ایران نیز رونق گیرد.