یکی از مهم‌ترین وظایف نظام آموزش و پرورش تربیت کودکانی است که با نیازهای ویژه قدم به دستگاه تعلیم و تربیت جامعه می‌گذارند و دانش و بینش عصر حاضر ما را به این سطح از آگاهی رسانده است که وجود این نیازها به معنی ناتوانی نیست و چه بسا این کودکان می‌توانند حیاتی پرمایه و سالم و سرشار از شکوفایی استعدادهای فردی و اجتماعی را تجربه کنند و این میسر نخواهد شد جز با تلاش بهم پیوسته خانواده و مدرسه در پرورش این فرزندان بالقوه توانمند.

در ایامی که روزی به نام «گفتاردرمانی» را پشت سر گذاشته ایم با این مقدمه وارد بحث می‌شویم که گفتار و زبان به عنوان وجه تمایز انسان با سایر مخلوقات، موضوع پیچیده‌ای است که علیرغم پیشرفت‌های علمی، هنوز برای رمزگشایی آن در ابتدای راه هستیم. با این حال، علم گفتاردرمانی توانسته‌ نتیجه یافته‌های دانشمندان را در قالب خدماتی به افراد دچار اختلالات و بیماری‌های گفتار و زبان ارائه داده و امید را به خانواده‌های آنان بازگردانند.

مجید هداوند معاون آموزشی، برنامه‌ریزی و توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی در گفت‌وگو با پانا با موضوع گفتاردرمانی در این سازمان اظهار کرد: «گفتار و زبان بخش بسیار مهمی از ارتباط برقرار کردن با دیگران است. گفتاردرمانگر یا پاتولوژیست گفتار و زبان فردی است که به ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات مرتبط با گفتار و زبان و بلع می‌پردازد. فعالیت گفتاردرمانگر منحصر به صحبت کردن نیست بلکه صحبت کردن تنها بخشی از ارتباط است. ما می‌توانیم با خواندن و نوشتن، زبان بدن، حالات چهره و حتی با تماس چشمی با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم.»

وی ادامه داد: «هدف افرادی که در حیطه توانبخشی فعالیت می‌کنند، استفاده از بالاترین توانایی ممکن از فرد توانخواه در جهت بهبود شرایط زندگی شخصی و اجتماعی فرد است. بنابراین گاهی هدف، درمان کامل فرد توانخواه نیست؛ بلکه تلاش برای استفاده از تمامی توانایی‌های فرد به بهترین شکل ممکن است. در بسیاری از موارد گفتاردرمانگر علاوه بر درمان مستقیم بیماری فرد، به اصلاح و بهبود محیط زندگی فرد می‌پردازد تا شرایط مساعدتری برای بهبود فرد به وجود بیاید. به طور مثال کودکی که دارای لکنت است با مشاوره‌هایی که به مادر و معلم مدرسه او داده می‌شود می‌تواند شرایط بهتری برای درمان سریعتر لکنت به وجود آورد.»

نکته کلیدی در درمان اختلالات مداخله به‌هنگام است

وی افزود: «نکته کلیدی در درمان این اختلالات، مداخله زود هنگام و به هنگام است. برای مثال می‌توان از اختلالات خواندن و نوشتن در مدرسه، با مداخله زودهنگام در سنین پیش از مدرسه جلوگیری کرد یا از شدت آن کاست. دوران نوزادی و کودکی دوران بسیار حساسی است. اختلالاتی که در این دوران پدید می‌آیند در صورتی که درمان نشوند و اثرات آنها عمیق شود ممکن است در آینده بسیار دشوار شوند. از طرفی به دلیل انعطاف پذیری مغز می‌توان بسیاری از این اختلالات را راحت تر و سریعتر و با اثربخشی بیشتر درمان کرد.»

چه افرادی به گفتاردرمانی نیاز دارند؟

هداوند در پاسخ به این پرسش که خدمات گفتاردرمانی مشمول چه افرادی می‌شود گفت: «افراد دارای لکنت، افراد دارای مشکلات تلفظی، افراد دارای اختلال اتیسم، افراد کم توان ذهنی، افرادی که مشکل در خواندن و نوشتن و ریاضیات دارند، افراد دارای مشکلات شنوایی، افراد دارای شکاف کام و لب، کودکانی که دچار تاخیر در گفتار و زبان هستند و دیر به صحبت کردن می‌رسند، افرادی که پس از صدمات مغزی (مانند سکته مغزی، تومور مغزی، ضربه مغزی، دمانس و…) دچار مشکلاتی در حیطه گفتار و زبان و بلع شده اند، کودکان دارای بیش فعالی، افراد دارای سندروم داون و برخی سندروم‌های دیگر مانند سندروم ویلیامز و … باید برای ارزیابی و درمان به گفتاردرمانگر مراجعه کنند.»

ریشه اختلالات گفتاری کجاست؟

معاون توانبخشی سازمان آموزش و پرورش استثنایی درباره ریشه اختلالات مربوط به بیان و گفتار اظهار کرد: «اغلب مشکلاتی که در گفتار و زبان پیش می‌آیند ریشه در مغز دارند. این اختلالات می‌توانند در نتیجه مشکلات متابولیک، ژنتیک، سندورم‌ها، ضربه و آسیب به مغز و حتی در نتیجه عادت‌های نادرست یا شیوه‌های تربیتی والدین ایجاد شوند. لذا اهمیت درمان مستقیم و همینطور مشاوره به والدین برای بهبود شیوه تربیتی والدین مشخص می‌شود. وراثت مسئله مهمی در رشد کودکان است اما با تاخیر در درمان فرصت بهبود بیشتر را از کودکان می‌گیریم. بسیاری از این اختلالات در نتیجه درمان نشدن به دوران بزرگسالی می‌رسند و کودک در این چند سالی که همراه با اختلال زندگی کرده است آسیب‌های روحی و روانی زیادی را متحمل می‌شود.»

توانایی‌های که یک گفتار درمانگر نیاز دارد

هداوند درباره ویژگی‌های ارائه دهندگان خدمات گفتاردرمانی گفت: «افرادی که به خدمات گفتار درمانی نیاز دارند، در طیف سنی گسترده ای قرار دارند. از نوزاد تازه متولد شده نارس تا یک فرد ۹۰ ساله ای که پس از سکته مغزی توانایی صحبت کردن را از دست داده است. پس فردی می‌تواند گفتاردرمانگر خوب و موفقی باشد که توانایی برقراری ارتباط با افراد در سنین مختلف را داشته باشد. همچنین باید انعطاف پذیری و خلاقیت بالایی داشته باشد، زیرا افراد با سطح توانایی و فرهنگ متفاوت ممکن است به خدمات گفتاردرمانی نیاز داشته باشند. هیچ دو فرد کم شنوایی مثل هم نیستند. پس گفتاردرمانگر باید با خلاقیت و انعطاف پذیری خود، توانایی تغییر برنامه درمانی را متناسب با شرایط مراجع داشته باشد. حتی برخی از کودکانی که مراجعه می‌کنند، ممکن است مشکلات رفتاری داشته باشند و به درمان مستقیم جواب ندهند.»

وی ادامه داد: «گفتاردرمانگر باید توانایی این را داشته باشد که یک برنامه درمانی مناسب با شرایط ویژه کودک را طراحی و اجرا کند. به طور کلی سرعت پیشرفت برخی مراجعان در رشته‌های توانبخشی، آهسته است. به همین دلیل درمانگری می‌تواند موفق باشد که صبر و حوصله لازم را داشته باشد. در برخی موارد، ممکن است فردی با یک زبان دیگر مانند ترکی یا کُردی به خدمات گفتار درمانی احتیاج داشته باشد، پس آشنایی با لهجه‌ها و ویژگی‌های زبان‌های دیگر می‌تواند یک امتیاز برای فرد محسوب شود.»

گفتاردرمانی در آموزش و پرورش استثنایی

معاون سازمان آموزش و پرورش استثنایی درباره خدماتی که در حوزه گفتاردرمانی به دانش‌آموزان مدارس عادی و استثنایی داده می‌شود گفت: «سازمان استثنایی تمامی مأموریت‌های آموزش و پرورش عادی را بر عهده دارد و علاوه برآن در سه قلمرو نیز خدمات ویژه به آموزش و پرورش عادی ارائه می‌کند که یکی از این قلمروها ارائه خدمات حمایتی و توانبخشی به دانش آموزان با نیاز های ویژه است. در هر سازمان منابع انسانی عامل اصلی تحول و تحقق اهداف آن سازمان است. در واقع هیچ سیستمی بدون اتکا بر نیروی انسانی با انگیزه، دارای صلاحیت و خلاق امکان تحول و دسترسی به اهداف تعریف شده خود را ندارد. در آموزش و پرورش استثنایی اغلب فعالیت‌ها مبتنی بر کار تیمی است. نیروهای توانبخشی در کنار معلمان تسهیل کننده اهداف آموزش و پرورش دانش‌آموزان با نیاز های ویژه هستند و در ارتقای کیفیت تعلیم و تربیت دانش‌آموزان نقش اساسی و مؤثری ایفا می‌کنند. امروز 719 نفر نیروی توانبخشی شامل بینایی سنج، شنوایی شناس، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر، فیزیوتراپ، ارتوپد فنی در حال حاضر در مدارس استثنایی مشغول به ارائه خدمت به دانش‌آموزان استثنایی هستند.»

وی افزود: «اکنون تعداد 386 نیروی گفتاردرمانگر خدمت دهی به 57468 دانش‌آموز با نیاز ویژه (جسمی حرکتی، کم توان ذهنی و چند معلولیتی و اتیسم) را بر عهده دارند. در واقع به نسبت هر 149 دانش‌آموز یک نیروی گفتاردرمان وجود دارد در حالیکه مطابق استانداردها باید به ازای هر 25 دانش‌آموز یک نیروی توانبخشی وجود داشته باشد. بنابراین برای رسیدن به استاندارد مطلوب در حوزه گفتاردرمانی به بیش از 1900 نیروی دیگر نیازمندیم.»

اقدامات و برنامه‌های سازمان آموزش و پرورش استثنایی در حوزه نیروی توانبخشی

هداوند درباره تامین نیروی مورد نیاز در حوزه توانبخشی در دستگاه تعلیم و تربیت گفت: «وزارت آموزش و پرورش 195 هزار کمبود نیروی انسانی دارد که سهم آموزش و پرورش استثنایی 12 هزار نیرو است و از این تعداد 3964 نیروی توانبخشی مورد نیاز است بنابر این کمبود شدیدی در زمینه نیروهای متخصص توانبخشی در مدارس وجود دارد اما سازمان استثنایی اقدامات خوبی در راستای تأمین نیرو دراین حوزه انجام داده است:

- با هماهنگی وزارت بهداشت سهمیه ای برای مدارس استثنایی در نظر گرفته می‌شود که تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های علوم پزشکی و دانشگاه فرهنگیان به گونه ای برنامه ریزی شود که واحدهای تخصصی در دانشگاه علوم پزشکی و واحدهای حرفه ای در دانشگاه فرهنگیان ارائه شود. نگاه به تربیت ‌معلم استثنایی نگاه چند مهارتی شده است علاوه بر سرفصل‌های مصوب آموزشی باید یکسری دروس مرتبط با توان‌بخشی نیز در سرفصل آموزشی این دانشجویان گنجانده شود.

- بر اساس مصوبه ای که در شورای سازمان به تصویب رسید مقرر شد در هر آزمون استخدامی آموزش و پرورش 10 درصد سهمیه برای آموزش و پرورش استثنایی در نظر گرفته شود و این سهمیه در هر آزمون استخدامی تداوم داشته باشد.

- با هماهنگی معاونت برنامه ریزی و منابع انسانی وزارت مقرر شد تعداد 500 نیروی طرحی جذب شود که در اقدامات اداری لازم برای جذب این نیروها در حال انجام است.

- جذب نیرو از دانشجویان ورودی دانشگاه فرهنگیان، ماده 28 اساسنامه دانشگاه فرهنگیان، جذب سرباز معلم، استمرار خدمت همکاران بازنشسته، خرید خدمات توانبخشی از طریق استفاده از ظرفیت موسسات دولتی و غیر دولتی فعال در حوزه توانبخشی از راهکارهای دیگر جبران کمبود نیرو است.»

وی اضافه کرد: «یکی از مشکلات نیروهای توانبخشی قرار نگرفتن آنان در گروه شغلی معلمان (رشته آموزشی فرهنگی) و بالتبع عدم اعمال رتبه بندی است که با پیگیری سازمان آموزش و پرورش استثنایی و تمهیدات سازمان امور استخدامی این نیروها در رسته معلمان قرار خواهند گرفت.»

اقدامات سازمان برای پشتیبانی از ارائه خدمات توانبخشی داخل و خارج از مدرسه

هداوند در ادامه به اقدامات سازمان آموزش و پرورش استثنایی در سال گذشته اشاره کرد و گفت در سال 1399 میزان بهره مندی دانش آموزان با نیازهای ویژه از خدمات توانبخشی داخل و خارج در دوره های پیش دبستانی و ابتدایی در مجموع 60% پیش بینی شده بود که این عدد به 81% رسید و تعداد 27000 دانش آموز خدمات دریافت کردند. برای سال 1400 پیش بینی 90% مد نظر است. کمک سرانه هزینه خدمات توانبخشی در سال 99 از مبلغ 4 میلیارد تومان سال قبل به 7 میلیارد تومان افزایش یافت (75 درصد) که ابلاغ اعتبار شده و دستورالعمل اجرایی آن نیز به استان‌ها ارسال شده است.

وی اضافه کرد برای هر دانش‌آموز با نیاز های ویژه که نیازمند دریافت خدمات توانبخشی ماست مبلغ 600 هزار تومان قابل هزینه است که این مبلغ به میزان 20 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است. در ضمن برای دانش‌آموزان با معلولیت جسمی حرکتی این مبلغ 40 درصد افزایش یافته است.

خدمات توانبخشی در شرایط کرونا

وی درباره خدمات بخش توانبخشی در دوره کرونا نیز گفت: «در کنار تمام تهدید هایی که کرونا برای دنیا ایجاد کرد فرصت‌هایی نیز به وجود آورد که یکی از آنها شریک شدن خانواده‌ها به صورت راهبردی در امر تعلیم و تربیت دانش‌آموزان است. امروز خانه مدرسه اول است و در خانه والدین به عنوان دستیاران حرفه ای معلمان و گروه توانبخشی به امر تعلیم و تربیت و حفظ سلامت دانش‌آموزان کمک خواهند کرد. در شرایط کرونا خدمات توانبخشی باید استمرار یابد. ارائه خدمات توانبخشی در مدرسه به صورت مجازی و از راه دور همچنین خارج از مدرسه و در قالب مراکز مشاوره و راهنمایی و مراکز دولتی و غیر دولتی توانبخشی باید مورد توجه قرار گیرد.»

تولید محتواهای توانبخشی

معاون سازمان آموزش و پرورش استثنایی در پایان به موضوع تولید محتوا در حوزه گفتاردرمانی در این سازمان اشاره کرد و گفت: «بر اساس دستورالعمل ارسالی به استان‌ها مقرر شد، همکاران گفتار درمانگر 1377 فیلم، جهت بارگذاری در شبکه شاد تهیه و تولید کنند. تا کنون 1178 فیلم در این حوزه به سازمان ارسال شده که نزدیک به 200 فیلم داوری و در شبکه شاد بارگذاری شده است. تلاش بر این است به گونه ای برنامه ریزی شود تا دسترسی به محتواهای تولید شده تخصصی صرفاً توسط نیروهای توانبخشی فراهم شود و سپس از طریق آنها در اختیار والدین قرار گیرد تا بتوانند در منزل تمرین‌ها و درمان‌های تکمیلی را با فرزندانشان انجام دهند.»