بر اساس اعلام سازمان بهزیستی در سال ۹۶، تعداد معلولان جسمی حرکتی در کشور به حدود ۴۵۰ هزار نفر می رسد، یعنی معلولان جسمی حرکتی تقریباً ۳۰ درصد از کل جمعیت معلولان کشور را تشکیل می دهند.

معلولیت های جسمی حرکتی با علل و شدت های مختلف در افراد ایجاد می شود که عوارض این معلویت ها می تواند فرد را در انجام کارهای روزمره دچار کم توانی و یا ناتوانی کند.

مشکلات معلولان جسمی حرکتی تنها در مسائل فیزیکی خلاصه نمی شود و برای پرداختن به مسائل آنان ابعاد روانی و اجتماعی نیز باید مورد توجه قرار گیرد، اما در وهله اول افزایش آگاهی عمومی جامعه درباره بعد جسمانی معلولیت ضروری است.

در همین راستا مینو کلانتری مدیر گروه کاردرمانی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره معلولیت های جسمی و حرکتی، گفت: فرد ممکن است به دنبال یک ضایعه یا ناتوانی در اجرای نقش های فردی خود که به سن، جنسیت و عوامل فرهنگی و اجتماعی بستگی دارد، دچار محدودیت شود.

وی با بیان اینکه در این شرایط بین عملکرد فرد و انتظاراتی که از او می رود عدم هماهنگی وجود دارد، تاکید کرد: معلولیت به محیطی که فرد در آن زندگی می کند نیز بستگی دارد، زیرا با توجه به هنجارهای جامعه فرد نسبت به همتایان خود معلول در نظر گرفته می شود.

کلانتری یادآور شد: به عبارت دیگر بسیاری از تسهیلات در محیط زندگی می تواند به فرد ناتوان کمک کند تا مانند همتایان خود در موقعیت های زندگی عمل کند.

وی درباره معلولیت های جسمی و حرکتی توضیح داد: به کسی معلول جسمی گفته می شود که به دنبال ناتوانی شدید و دائمی جسمی دچار محدودیت حرکتی شده باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، علل بروز معلولیت های جسمی و حرکتی را به دو دسته از بدو تولد و اکتسابی تقسیم کرد و توضیح داد: آنچه در روند رشد جنین رخ می دهد مانند فلج مغزی، ناهنجاری های کروموزومی، نقص عضو ها و مواردی از این دست، به عنوان معلولیت های از بدو تولد قلمداد می شود.

وی درباره معلولیت های جسمی و حرکتی اکتسابی گفت: معلولیت های اکتسابی مانند ضایعات نخاعی، سکته مغزی، قطع عضو و MSپس از تولد و در طول زندگی ایجاد می شوند.

کلانتری درباره علل ایجاد معلولیت های از بدو تولد اظهار کرد: معلولیت های در بدو تولد به دنبال دلایل مختلفی مانند عوامل ژنتیکی، عفونت ها، سو تغذیه، مصرف داروها و دخانیات، سن بالای مادر هنگام بارداری، قرار گرفتن در معرض اشعه و عوامل محیطی دیگر رخ می دهد.

وی با بیان اینکه عامل درصد زیادی از معلولیت های بدو تولد هنوز ناشناخته است. اضافه کرد: نقش هرکدام از این عوامل ممکن است در نقاط مختلف کشور متفاوت باشد؛ مثلاً در استان هایی که ازدواج فامیلی بیشتر است ممکن است اختلالات ژنتیکی بیشتر عامل بروز معلولیت باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشیت درباره راه های جلوگیری از بروز معلولیت های در بدو تولد توضیح داد: با توجه به عواملی که در بروز معلولیت شناخته شده هستند می توانیم با آزمایشات ژنتیک قبل از ازدواج، معاینات بارداری، آموزش مادران باردار در مورد عدم مصرف خودسرانه دارو و تغذیه سالم از بروز درصد زیادی از معلولیت ها پیشگیری کنیم.

بی شک، ساده ترین و بهترین راه برای حل مشکلات مربوط به معلولیت های جسمی حرکتی، پیشگیری از ابتلا به انواع معلولیت هاست، اما با وجود پیشرفت علم و ارتقای سطح بهداشت همچنان بخشی از جمعیت جهان را معلولان جسمی حرکتی تشکیل می دهند.

با وجود اینکه انواع روش های غربالگری در دوره بارداری امکان تشخیص بسیاری از معلولیت های در بدو تولد را فراهم کرده است، اما بسیاری از افراد به دلایل گوناگونی همچون فقدان آگاهی، در دسترس نبودن امکانات تشخیصی و هزینه های غربالگری امکان استفاده از این روش ها را ندارند.

کلانتری نیز درباره اهمیت غربالگری در دوره بارداری برای تشخیص انواع معلولیت ها توضیح داد: آزمایش های غربالگری که در سه ماهه اول و دوم بارداری انجام می شوند، از آزمایش های ساده و بی خطر مثل آزمایش خون و سونوگرافی گرفته تا آزمایش های کمی پرخطر مثل آمنیوسنتز، می تواند به تشخیص برخی از ناهنجاری های بدو تولد در شکل گیری اندام ها، برخی از اختلالات ژنتیکی مانند سندروم داون و مشکلات قلب و عروقی، ابتلا به دیابت، بارداری و یا عفونت های از بدو تولد کمک کند.

وی درباره علل ایجاد معلولیت های اکتسابی اظهار کرد: بخشی از معلولیت های اکتسابی جسمی حرکتی ناشی از حوادث رانندگی، حوادث حین کار و سقوط است که درصد زیادی از معلولیت ها مانند ضایعات نخاعی، اختلالات مغزی و قطع عضوها را به دنبال دارند.

مدیر گروه کاردرمانی دانشکده توانبخشی دانشگاه اضافه کرد: بخش دیگری از معلولیت ها ناشی از بیماری هایی مثل دیابت فشارخون بالا، بیماری های ریوی و کلیوی است که در دراز مدت منجر به معلولیت می شوند.

کلانتری درباره راه های پیشگیری از معلولیت های اکتسابی توضیح داد: افزایش سطح ایمنی در جاده ها، رعایت اصول ایمنی هنگام کار، رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی و اجتناب از رفتارهای پرخطر، آموزش همگانی در مورد عواملی که سلامت فرد را به خطر می اندازند و معاینات سالیانه می تواند از درصد زیادی از معلولیت های اکتسابی پیشگیری کند.

وی با بیان اینکه هدف کاردرمانی ارتقای عملکرد فرد و استقلال وی در فعالیت های روزمره زندگی است، درباره نقش کاردرمانی در بهبود کیفیت زندگی معلولان جسمی و حرکتی گفت: کاردرمانی به افراد کمک می کند تا زندگی تا حد امکان مستقل، پربار و رضایت بخش داشته باشند؛ بنابر این کاردرمانی در تمام معلولیت های جسمی و حرکتی نقش موثری ایفا می کند.

به مشکلات جنسی ناشی از معلولیت های جسمی حرکتی کمتر توجه می شود

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره معلولیت هایی که فرد را دچار ناتوانی و مشکلات جنسی می کند گفت: بسیاری از بیماری ها مانند ضایعات نخاعی، صدمات مغزی، بیماری های سیستم عصبی مرکزی مانند ام اس و ناهنجاری های شدید اسکلتی و عضلانی ضمن ایجاد مشکلات حرکتی می توانند همراه با مشکلات جنسی باشند که کمتر مورد توجه تیم درمان قرار می گیرد.

کلانتری درباره بروز ترین روش های کاردرمانی برای درمان معلولان جسمی و حرکتی گفت: یکی از بروزترین روش ها، استفاده از فناوری های کمکی و روباتیک جهت افزیش عملکرد بیمار و استقلال در فعالیت های روزمره زندگی است.

مدیر گروه کاردرمانی دانشکده توانبخشی دانشگاه اضافه کرد: با توجه به اهمیت جنبه های شناختی بیماران، توانبخشی شناختی و توانبخشی عصبی از حوزه های دیگری است که کاردرمانگران در آن فعالیت می کنند.

البته بخش عمده ای از معلولیت های جسمی حرکتی، بر اثر بروز حوادثی همچون تصادفات ترافیکی، سوانح در حین کار، ابتلا به برخی بیماری ها و مواردی از این دست رخ می دهد که با افزایش سطح ایمنی در وجوه گوناگون و اصلاح و تغییر سبک زندگی می توان از وقوع بسیاری از آنها جلوگیری کرد.

عادل ابراهیم پور مدیر گروه ارتوپدی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز درباره معلولیت های جسمی حرکتی اکتسابی اظهار کرد: برخی از معلولیت های جسمی و حرکتی به دنبال حوادث و یا بیماری ها ایجاد می شوند که ممکن است فرد از دوران کودکی و یا سنین بزرگسالی به آنها دچار شود.

این متخصص با بیان اینکه معمولاً ارتوپدی با معلولانی سرو کار دارد که بر اثر عوامل اکتسابی دچار معلولیت شده اند، توضیح داد: معمولاً تصادفات، حوادث ترافیکی، سقوط و ضربه هایی که در محیط کار ممکن است به فرد وارد شود، علت ایجاد این نوع معلولیت های جسمی و حرکتی است.

ابراهیم پور افزود: به رغم تمهیدات بسیاری که در مورد ترافیک شهری وبرون شهری اندیشیده می شود، حوادث ترافیکی متعددی در کشور رخ می دهد که در نتیجه آن، بسیاری از افراد دچار عوارضی همچون شکستگی های متعدد، ضربه مغزی، ضربه قفسه صدری و ضایعات نخاعی می شوند.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه داد: این عوارض بعدها منجر به معلولیت های جسمی و حرکتی افراد می شود.

این متخصص با بیان اینکه حوادث را می توان به دو دسته انرژی بالا و انرژی پایین تقسیم کرد، گفت: برخی از عوارض در اثر حوادث بسیار سنگین ایجاد می شود و برخی از عوارض به دنبال حوادثی با شدت کمتر ایجاد می شود.

وی افزود: عوارضی که در اثر حوادث با شدت بالا ایجاد می شوند معمولاً فرد را دچار تروماهای متعدد از جمله ترومای قفسه صدری، جمجمه، شکم و اندام ها می کند که در نهایت، علی رغم درمان های منطقی و سخت، باعث ایجاد معلولیت جسمی و حرکتی در فرد می شوند.

ابراهیم پور یادآور شد: تعداد این افراد در دنیا کم نیست و در کشورما نیز افراد زیادی بر اثر حوادث دچار معلولیت های جسمی و حرکتی می شوند.

این متخصص ادامه داد: خوشبختانه اورژانس های شهری و جاده ای از سال های پیش در کشور ایجاد شده اند و تلاش بسیار زیادی می کنند که در صحنه های تصادفات و حوادث در کمترین زمان حاضر شوند.

وی یادآور شد: شدت حوادث قابل پیش بینی نیست و در بسیاری از موارد، علی رغم ارائه بهترین خدمات درمانی، شدت حوادث تعیین کننده نتیجه درمان های انجام شده است.

بنابر نظر بسیاری از کارشناسان، مشکلات اجتماعی معلولان جسمی حرکتی بیش از آنکه به ناتوانی های جسمی آنان مربوط باشد، ریشه در نحوه تعامل خانواده، گروه همسالان، محیط های آموزشی و جامعه با آنها دارد.

نامناسب بودن وضعیت پیاده روها و وسایل نقلیه عمومی برای رفت و آمد، نگاه های خیره و ترحم آمیز، عدم به کارگیری در مشاغل مختلف و نادیده گرفته شدن بسیاری از توانمندی های آنان از سوی جامعه تنها چند نمونه بیشتر شناخته شده از صدها مشکلی است که باعث کمرنگ شدن پیوند معلولان جسمی حرکتی با جامعه می شود.

این مشکلات ممکن است به تدریج معلولان جسمی حرکتی را مستعد ابتلا به انواع اختلالات روانی مانند اضطراب و افسردگی کرده و در نهایت باعث کاهش عزت نفس، کاهش رضایت از زندگی و عدم تسلط بر محیط شود و در نهایت انزوا و گوشه گیری آنان از جامعه را به دنبال داشته باشد.

مهدی رضایی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز در این باره اظهار کرد: معلولیت یک وضعیت نامناسب است که پیامد یک نقص و ناتوانی است و مانع انجام نقشی می شود که فرد با توجه به شرایط سنی، جسمی، اجتماعی و فرهنگی باید انجام دهد.

احتمال ابتلای معلولان به مشکلات روانی بیشتر است

وی ادامه داد: طبق آخرین گزارش ها چهار درصد جمعیت کشور را معلولان تشکیل می دهند و تحقیقات نشان داده است که احتمال ابتلای افراد معلول به مشکلات روانی، نسبت به افراد غیرمعلول بیشتر است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی افزود: اولین مسئله روانی که در این بیماران دیده می شود اختلالات افسردگی و اضطراب است.

رضایی با بیان اینکه شایع ترین اختلالات روانی که در معلولان جسمی و حرکتی دیده می شود اضطراب و افسردگی اضطراب است، گفت: به دنبال اضطراب و افسردگی بیماری های دیگری نیز ممکن است بروز پیدا کند.

این دکترای تخصصی کاردرمانی یادآور شد: اگر فرد زمینه های ژنتیکی داشته باشد ممکن است به بیماری های شدید تری مانند بیماری های خلقی نیز دچار شود و مسلماً پیامد این اختلالات روانی انزوای بیشتر افراد معلول، از دست دادن بیشتر نقش های اجتماعی و روابط اجتماعی در سطح جامعه است.

وی درباره راه های پیشگیری از ابتلای افراد معلول به بیماری های روانی توضیح داد: یکی از مسائلی که معلولان را اذیت می کند برچسب هایی است که از سوی افراد جامعه به آنها زده می شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان اینکه برچسب بیماری هایی مانند فلج مغزی یا عقب ماندگی باعث بیشتر فاصله گرفتن افراد از جامعه می شود، تاکید کرد: بالا بردن سطح آگاهی جامعه درباره موضوع کم توانی و معلولیت هایی که در اثر بیماری های مختلف ایجاد می شود، موثرترین راهکار برای جلوگیری از ابتلای افراد معلول به بیماری های روانی است.

این دکترای تخصصی کاردرمانی ادامه داد: با بالا بردن سطح آگاهی جامعه، افراد معلول راحت تر می توانند با معلولیت خود کنار بیاییند و به خاطر درگیر نشدن در یک سیکل معیوب، ارتباط خود را با جامعه قطع نمی کنند.

رضایی یادآور شد: اگر از مادر یک فرد معلول بپرسیم چرا کودک خود را برای گردش و بازی به پارک نمی برد، پاسخ خواهد داد که از نگاه های خیره سایر افراد به کودک خود آزرده می شود و به همین خاطر ترجیح می دهد که کودک خود را کمتر در محیط های عمومی حاضر کند.

وی درباره نقش خانواده ها در جلوگیری از انزوای افراد معلول توضیح داد: علاوه بر نقش پررنگ جامعه در این مسئله، اگر خانواده هم تسلیم شرایطی مانند ناآگاهی جامعه شود، باعث تشدید کم توانی و محدودیت فرزند خود خواهد شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه تاکید کرد: خانواده ها باید سعی کنند که باعث افزایش مشارکت فرد معلول در جامعه شوند.

درمان اختلالات روانی معلولان پیچیده تر است

رضایی درباره تفاوت روش های درمان بیماری های روانی افراد معلول با افراد غیر معلول اظهار کرد: اختلالات روانپزشکی که پیامد یک معلولیت است، می تواند اوضاع فرد را وخیم تر کند و باعث شود فرد معلول دچار افسردگی و یا اضطراب شود و هرچه بیشتر از نقش های اجتماعی خود فاصله بگیرد؛ بنابر این اختلالاتی همچون افسردگی در افراد معلول پیچیده تر از افراد افسرده غیر معلولی است که در جامعه دارای شغل و نقش هستند.

این دکترای تخصصی کاردرمانی اضافه کرد: بر طرف کردن اختلالات روانی افراد دارای معلولیت نیازمند یک درمان چند نظامه و چند تخصصی است و متخصصان مختلف باید به صورت تیمی کار کنند تا بتوانند مشکل فرد را بر طرف کنند.

وی با بیان اینکه برای درمان فردی که برای مثال دچار سکته شده است، غالباً به جنبه های جسمی مانند بهبود وضعیت حرکت و یا غذا خوردن وی پرداخته می شود، گفت: در حالی که اکثر این افراد دچار افسردگی هستند که اگر به آن توجه نشود، سیر بهبود جسمی آنان را نیز دچار مشکل می کند.

این استاد دانشگاه درباره تجربه های موفقیت آمیز کشورهای توسعه یافته برای جلوگیری از ابتلای معلولان جسمی به بیماری های روانی، توضیح داد: در کشورهای پیشرفته بیشترین تاکید بر پیشگیری از بروز بیماری هاست و از سوی دیگر آنان با بالا بردن سطح آگاهی جامعه تلاش می کنند در صورت بروز معلولیت نیز، فرد معلول منزوی و گوشه گیر نشود.

رضایی ادامه داد: برای مثال در این کشورها، افراد عقب مانده ذهنی و یا افرادی که دچار مشکلات جسمی و حرکتی هستند، در محیط های آموزشی همراه با افراد سالم آموزش می بینند، در صورتی که در کشورهای کمتر توسعه یافته مدارس و محیط های آموزشی این افراد از سایر افراد جامعه تفکیک می شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پایان توصیه کرد: به عنوان یک متخصص توانبخشی به همکاران پزشک تاکید می کنم که در کنار پرداختن و توجه به مسائلی همچون تجویز دارو و مسائل جسمی افراد معلول، به مسائل روانی و اجتماعی افراد معلول توجه بیشتری داشته باشند، زیرا اگر بعد روانی و اجتماعی فرد معلول دچار مشکل باشد، بهبود وضعیت جسمانی نیز دچار اختلال می شود./ برنا