به گزارش ایران سپید در نیمه دوم سال گذشته بود که دبیرخانه شورای عالی فناوری اطلاعات به تمام دستگاه های اجرایی کشور نامه ای ارسال کرد که نسبت به دسترسی پذیری، مناسبسازی فضای مجازی و بکارگیری فناوریهای کمکی برای نابینایان و دیگر افراد دارای معلولیت از جمله ناشنوایان اقدامات لازم را انجام دهند. جدایی از این نامه که الزامی قانونیست و مصوبه هیات است یک اقدام جهانی نیز به شمار میرود که استانداردهای آن از سوی کنسرسیوم جهانی وب موسوم به W3C تدوین شده است.

طبق این استانداردها، فضای مجازی باید به گونه ای باشد که افراد دارای معلولیت از جمله افراد دارای معلولیت های جسمی_حرکتی یا ذهنی، ناشنوایان و نابینایان بتوانند از آن استفاده کنند ایران نیز متعهد به اجرای بندهایی ازاین قانون است.

برای تاکید بر اجرای این قانون کنوانسیون حمایت از حقوق معلولان هم وجود دارد که در دو سطح ملی و بین المللی است که ایران آن را امضا کرده و این قوانین در کنار قانون حمایت از حقوق معلولان از قوانین بالادستی برای اجرای مناسب سازی فضای مجازی برای افراد دارای معلولیت به شمار می رود.

با توجه به وجود این قوانین آیا سایت ها و کانال های مجازی ایران برای افراد دارای معلولیت دسترس پذیر است؟ برای بررسی این موضوع دو کارشناسان این حوزه به گفتگو پرداختیم و نظرات برخی از کاربران نابینا را در مورد وضعیت سایتهای داخلی از لحاظ مناسب سازی جویا شدیم که در ادامه می خوانید.

امید هاشمی کارشناس نابینای حوزه فناوری و رایانه در خصوص دسترس پذیری محیط تحت وب می گوید: «مناسب سازی به عنوان یک الزام برای افراد دارای معلولیت در قانون حمایت از حقوق معلولان گنجانده شده است اما با توجه به بررسی های صورت گرفته هیچ یک از سایتهای نهادهای عمومی و دولتی به شکل داوطلبانه تن به مناسب سازی سایت های خود ندادند و شرکت ها، موسسات، سمن ها و مراکزی که در حوزه نابینایان فعالیت می کنند با استفاده از این الزام قانونی نهادها را مجبور به استفاده از ابزارهای برای دسترس پذیر شدن سایت هایشان می کنند.

یکی از سایت هایی که بر اساس همین ماده قانونی دچار تغییرات شده و به استاندارد های مناسب سازی نزدیک تر، سایت خدمات دولت الکترونیک است. اگر در گذشته به این سایت سرمی زدید هیچ یک از بخش های آن برای معلولان به ویژه نابینایان دسترس پذیر نبود اما با تغییراتی که مسئولان سایت روی آن اعمال کردند حال می توانیم به راحتی به بخش های مختلف آن سر زده و از اطلاعات آن بهره مند شویم.اما آنچه که باید مورد بحث و توجه قرار گیرد آن است که سایت خدمات دولت الکترونیک mob.gov.ir به تنهایی خدمت خاصی را به شهروندان نمی دهد بلکه شهروندان را به سایتهای اصلی و درگاه های سازمانها و نهادهای دیگر متصل می کند که آن سایت قابل دسترس نیست.

اگر بخواهم بیشتر توضیح دهم به عنوان مثال تسهیلاتی را ادارات آب و فاضلاب به مردم ارائه می دهد حال این خبر بر روی سایت دولت الکترونیک قابل مشاهده است اما وقتی وارد لینک سایت اصلی برای استفاده از آن خدمت می شوید سایت دوم برای نابینایان قابل دسترس نیست.»

چه استانداردهای باید اجرا شود تا نابینایان بتوانند به محیط وب دسترسی داشته باشند؟

« مشکل اساسی معلولان و نابینایان در استفاده از فضاهای مجازی و سایت ها به  طراحی نادرست محیط آن سایت برمی گردد. طراحان فضای وب هنگام ایجاد سایت برای شرکت، نهاد یا سازمانی باید قابلیت استفاده را برای همه شهروندان در نظر گیرند و به نوعی طراحی کنند که برای عموم جامعه به ویژه افراد دارای معلولیت دسترس پذیر باشد.

شاید با خود بگوید هستند سایت هایی که معلولان به راحتی از آن استفاده می کنند پس نمی توان گفت همه سایت ها مشکل دارند اما در جواب باید بگویم این سایت ها به طور کاملاً اتفاقی قابل استفاده شدند و هنگام طراحی آن هیچ پیش زمینه ذهنی از قبل  وجود نداشته است. چندیست قدم های خوبی برای مناسب سازی اپلیکیشن ها، سایت ها و برخی بانک ها برداشته شده است و تا حدودی برای معلولان و به ویژه نابینایان قابل دسترس شده اند. برخی از مسئولان سایت ها داوطلبانه این کار را کرده اند و برخی با فشارهای NGOهای فعال در حوزه نابینایان این دسترس پذیری را بر روی سایت هایشان اعمال کردند.

در واقع ما دنبال تقویت نگاه  و فکر طراحان وب سایتها هستیم که هنگام طراحی سایت ها افراد دارای معلویت را هم در نظر بگیرند. تا شهروندان معلول هم بتوانند به راحتی از خدمات موجود در فضای وب بهرمند شوند. »

وقتی از دسترس پذیری صحبت کردید اشاره تان به همه معلولان است آیا به غیر از نابینایان دیگر معلولان هم نیاز به تجهیزات خاص هستند؟

« دسترس پذیری به عنوان یک لغت اشتباه فقط به نابینایان تعمیم داده شده است از زمانی که واژه مناسب سازی میان طراحان سایت ها رواج پیدا کرده است آنها فکر می کنند فقط نابینایان هستند که برای استفاده از سایت ها نیاز به مناسب سازی دارند در صورتی که این باور اشتباه است چرا که بیشتر شهروندان به ویژه معلولان نیازمند این مناسب سازی در طراحی سایت هستند تا بتوانند راحت تر از خدمات آن استفاده کنند. به عنوان مثال افرادی که دچار ضعف عضلانی هستند ونمی توانند از موس استفاده کنند، افرادی که دچار خوانش پریشی هستند، افرادی که دچار کوررنگی هستند، افراد ناشنوا هم نیاز به دسترس پذیری دارند.

طراحان در طرح ریزی برای وب سایت ها باید به گونه ای عمل کنند که تمام بخش های مختلف یک سایت با کیبورد قابل دسترس باشد و کاربر متکی به موس نشود چرا که نابینایان نمی توانند با موس کار کنند و برای جابجایی آیکن های داخل سایت باید از صفحه کلید استفاده کنند. به عنوان مثال هنگامی که فردی نابینا به سایت بانک یا سازمانی برای ثبت نام چیزی مراجعه می کند باید فرمی را پرکند. آنچه که افراد بینا در صفحه مقابل خود مشاهده می کنند برای فرد نابینا با نرم افزار صفحه خوان خوانده می شود و این کاربر قسمت های نوشتاری را پر کرده و حال به بخش کد امنیتی یا همان متنی که شامل عداد و حروف اینگلیسی یا فارسی است می رسد که باید در کادر مقابل آن عیناً نوشته شود.

 این گزینه در بیشتر سایت ها تصویری است و افراد نابینا قادر به دیدن آن نیستند و برای پرکردن این بخش باید از فردی بینا کمک بگیرند حال اگر گزینه ای در کنار این تصویر تعبیه شود که آنچه که مردم می بینند را برای نابینایان با فشردن دکمه ی خوانده شود این افراد هم بی نیاز از دیگری می توانند تا انتهای ثبت نام فرم مربوطه کارشان را انجام دهند.

حال فرض کنید فرد نابینایی در حال خواندن متنی یا خبریست که نگارنده توجه خواننده را به تصاویر داخل خبر جلب می کند فرد نابینا که نمی تواند تصویر را ببیند پس چطور از اطلاعاتی که آن تصویر میدهد آگاه شود. بسیاری از مسئولان سایت ها حتی نمی دانند با زدن یا همان تیک کردن بر روی گزینه ای یا چند کلمه توضیح آن تصویر برای نابینایان هم قابل مشاهده می شود. 

نشر دهندگان اخبار بر روی سایت ها در زمان بارگذاری تصویر کافیست توضیحی مختصربرای  تصویر بنویسند این متن نوشته شده برای افراد بینا قابل مشاهده نیست اما نرم افزارهایی « صفحه خوان » قادر به خواندن متن نوشته شده است با این کار نابینایان هم می توانند متوجه شوند این تصویر مربوط به چه چیزی است و یا حاوی چه اطلاعاتی است. برخی از شرکت های خدمات دهنده در فضای مجازی در طراحی اپلیکیشن هایشان گزینه ای را ایجاد کرده اند که کاربران با انتخاب آن گزینه می توانند این امکان را به دوستان نابینایشان دهند تا آنها نیز متوجه اطلاعات تصاویر بارگذاری شده شوند به صورتی که با انتخاب آن گزینه تصویر برای نابینایان خوانده میشود.

در سایت های که با نگاه ویژه به همه شهروندان طراحی شده این گزینه وجود دارد و شهروندان نابینا به راحتی از فضای وب استفاده می کنند اما اکثر این سایت های استاندارد خارجی هستند و سایت های داخلی به دلیل عدم آگاهی از شرایط همه شهروندان این گزینه را ندارند.  شاید باورش سخت باشد ولی بسیاری از طراحان صفحات وب در ایران حتی نمی دانند نابینایان هم می توانند از رایانه استفاده کنند چه رسد به آشنایی با استانداردهای مناسب سازی ویژه این شهروندان دارای معلولیت.»

سایت های داخلی چقدر برای معلولان قابل دسترس هستند و آیا سایت سازمان بهزیستی که خود متولی معلولان است هم برای دسترس پذیری محیط سایتش برای همه شهروندان اقدام کرده است؟

«آنچه که برای من به عنوان یک کارشناس دراین حوزه  جالب توجه است همکاری خوب بانک ها و موسسات با کارشناسان و قدم گذاشتن در راه مناسب سازی است و البته عدم همکاری و شانه خالی کردن مسئولان سازمان بهزیستی از دسترس پذیری سایتش برای معلولان است. شخصاً بیش از یک سال است که با مسئولان سازمان بهزیستی در حال مذاکره هستم اما هنوز به نتیجه نرسیده ام. سایت سازمان بهزیستی یکی از سایت های مهم برای شهروندان دارای معلولیت است که قطعاً معلولان بسیاری روزانه به این سایت سر می زنند تا در جریان اطلاعات قرار گیرند.

اما متاسفانه این سایت برای معلولان و به ویژه برای ما نابینایان قابل دسترس نیست و یکی از بدترین طراحی ها رو این سایت پیاده شده است. هنگامی که فرد نابینا به سایت سازمان بهزیستی مراجعه می کند خبرهای آن هر سه ثانیه تغییر می کند و من نابینا تا شروع به خواندن خبر می کنم خبر تغییر کرده و خبر دیگری می آید و دوباره سه ثانیه بعد خبری دیگری تا دوباره نوبت به خبراول برسد. با این شیوه چرخشی اخبار، نابینایان نمی تواند از مطالب استفاده کنند و به ناچار دست خالی از سایت خارج می شوند.

استفاده از خدمات سایت ها باید برای افرادی باشد که توان مراجعه حضوری به بانک، اداره و یا تردد آسان در شهر را ندارند. مثلاً معلولان حرکتی، نابینایان و... که نه در اتوبوس و مترو جایی دارد ونه مبلمان شهری مناسب حضورشان در جامعه است، پس بهتر است خدمات به گونه ای ارائه شوند که این شهروندان هم بتوانند در منزل و با مراجعه به سایت هر سازمان از خدمات آن همچون دیگر شهروندان بهره مند گردند.»

آموزش استانداردهای دسترس پذیری به اهل فن

آنچه که در اجرای دسترس پذیری لازم است آموزش استانداردهای این حوزه به طراحان مدیران فنی است تا سازو کارهای لازم را از ابتدا پیاده سازی کنند. حال سوال اینجاست که این استانداردها باید از سوی مراکز خاصی آموزش داده شود یا باید تشکل های معلولان دست به کار شوند؟ برای پاسخ به این سوال و بررسی بیشتر دسترس پذیری محیط تحت وب و تاثیر آن بر زندگی شهروندان معلولان با مانی رضوی زاده مدیر پروژه بانک اطلاعات مناسب سازی« بام » به گفتگو پرداختیم.

وی که خود داری معلولیت حرکتی است در مورد الزامات قانونی برای دسترس پذیر کردن فضای تحت وب می گوید:« حضور تکنولوژی های مختلف رایانه و فضاهای مجازی در کشورما سابقه طولانی ندارند و در بخش تکنولوژی ها امری نوظهور محسوب نمی شود. در سال 1394نخستین باری بود که به صورت مشخص به دسترس پذیری اشاره شد و هیئت وزیران تصویب نامه ای را صادر کردند که در مورد مناسب سازی به بحث دسترسی های الکترونیک هم اشاره شد است.

به همین منظور استانداردهایی را تدوین کردند تا به استانداردهای که از سوی کنسرسیوم جهانی وب موسوم به W3C تدوین شده است نزدیک شوند تا فعالان این حوزه بتوانند مبنای قانونی برای پیگیری این امر در سازمان ها داشته باشند. اما موضوع اصلی اجرای این الزامات قانون در نهادهای مختلف کشوراست چرا که با توجه به پایش و بررسی سایت های مختلف کشور می توان گفت با استانداردهای وب فاصله بسیاری داریم این امرهم به بدنه اصلی برنامه نویسان و طراحان وب برمی گردد که امر دسترس پذیری هنوز میان این گروه جا پیدا نکرده است.»

آیا روش های دسترس پذیر کردن سایتها و یا همان استاندارد های بین المللی به طراحان آموزش داده می شود که این دسترس پذیری صورت گیرد؟

« برخی از دوستان فعال دراین حوزه در حال ترجمه متون این استانداردها و آگاه سازی تغییرات در تکنولوژی های کمکی جدید به طراحان هستند تا در بدنه فنی این امر دیده شود. اما نهادهای ذی ربط  باید پیشگام ارائه این آموزش ها باشند. نکته قابل توجه آن است که بحث مناسب سازی فقط مختص معلولان نیست؛ با توجه به افزایش جمعیت سالمندی در ایران امر مناسب سازی و دسترس پذیری نه فقط برای محیط و کوچه و خیابان بلکه برای فضای وب و رایانه هم مورد نیاز است. به طور مشخص در امور بانکداری، بیمه و... که سالمندان بیشتر با ان سرو کار دارند دسترس پذیری امری حیاتی محسوب میشود و با نزدیک شدن به این استانداردها میتوانیم کمک حال معلولان و سالمندان کشور باشیم.

بحث استانداردهای دسترس پذیری در دو بخش ارائه محتوا و طراحی سایت ها گنجانده میشود. موضوعاتی همچون استفاده از رنگها، کنتراست، اندازه فونت ها و جانمایی متن را داریم و درارائه محتوا هم باید نکاتی مورد توجه قرار گیرد که تا اطلاعات برای همه قابل دسترس باشد به طوری که اگر فیلمی را در سایت بارگذاری می کنند باید زیر نویس آن را برای ناشنوایان مد نظر قراردهند یا اگر تصویری در سایت گذاشته شد که حاوی اطلاعات یا آمار مهمی است حتما زیرنویسی برای تصویر قرار دهند تا نابینایان هم از ان اطلاعات بهره مند شوند.»

رعایت وایجاد این دسترس پذیری ها میتواند به ایجاد اشتغال برای معلولان هم بی انجامد؟  

« فضای مجازی دو فرصت را برای همه اقتصادهای جهان ایجاد کرده است فرصت اول برای کسب و کارهای سنتی  است که اکنون در مقیاسی وسیع تر می توانند فعالیت کنند. به عنوان مثال  فروشگاه های آنلاین. افرادی که تولید کننده محصولات سنی هستند و ساکن روستاهای دور افتاده، می توانند از طریق فضای مجازی به کل کشور دسترسی داشته باشند و محصولات خود رابه مردم  معرفی و عرضه کنند. و یا معلولانی که توانایی بسیاری در انجام کارهای دارند که میتوان به صورت دور کاری و در منزل آن را انجام دهند و با توحه به شرابط کنونی شهر و عدم دسترس پذیری حمل و نقل عمومی برای این افراد کار کردن در منزل برایشان آسان تر است و از طریق فضای وب قابل دسترس می توانند مشغول کار شوند. فرصت دوم برای جلوگیری از حضور بی مرود و سخت افراد معلول و سالمند در جامعه است.

 گرچه حضور معلولان باید در جامعه پر رنگ باشند این افراد هم نقش خود را به عنوان شهروند در جامعه شان ایفا کنند اما با لحاظ کردن شرایط کنونی جامعه عدم مناسب سازی ها شاید بهتر باشد فرد معلول برای پیدا کردن کتاب مورد نیازش از طریق اینترنت و خرید به صورت مجازی اقدام کند تا مجبور نباشد هزینه هنگفتی را برای تاکسی و آژانس صرف کند. دنیای تحت وب اگر برای همه افراد دسترس پذیر باشد میتواند کمک حال بسیاری شهروندانی باشد که نمی توانند همچون افراد عادی درسطح شهر حضور پیدا کنند. »