در سال های گذشته پنج آسیب شامل طلاق، اعتیاد، مفاسد اخلاقی، حاشیه نشینی و بی بند و باری به عنوان اولویت آسیب های اجتماعی در نظر گرفته شد که با توجه به اینکه اعتیاد عاملی تشدیدکننده در آسیب های دیگر به شمار می رود، به باور کارشناسان، بیش از آسیب های دیگر به تامل نیاز دارد.
هرچند که برای کاهش آسیب های در کشور همه متولیان حوزه اجتماعی و نیز تک تک خانواده ها باید به میدان بیایند، اما سازمان بهزیستی کشور نیز در این زمینه نقشی محوری دارد؛ این سازمان با بهره گیری از ابزارها و ظرفیت های مختلف از مراکز کاهش آسیب اعتیاد تا مراکز مشاوره و مراکز مداخله در بحران ها تلاش دارد آسیب ها را تا حد ممکن محدود کند، با این وجود چالش‌هایی را نیز پیش روی خود دارد.
اعتیاد و ظرفیت‌های موجود برای مقابله با آن
بر اساس آخرین آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر، اکنون ۲ میلیون و ۸۰۸ هزار مصرف‌کننده مواد مخدر در کشور وجود دارند که بالاترین مصرف مواد مخدر با بیش از ۶۶ درصد مربوط به تریاک است.
بهزیستی در حوزه اعتیاد از سال های گذشته، ظرفیت‌هایی را برای ترک اعتیاد ایجاد کرده که شامل مراکز ماده ۱۵ و مراکز ماده ۱۶ هستند. مراکز ماده ۱۶، مراکز ترک اعتیاد اجباری برای نگهداری و ارائه خدمات به معتادان بی‌خانمانی است که به طور علنی در خیابان ها به مصرف مواد می پردازند.
مراکز ماده ۱۵ نیز به مراکزی اطلاق می شود که مصرف کنندگان مواد به صورت داوطلبانه به آنها مراجعه کرده، در آنها اقامت می کنند و خدمات حمایتی می گیرند؛ در حقیقت مراکز ماده ۱۵ به مراکز تحت نظارت بهزیستی جهت نگهداری، درمان و کاهش آسیب اختیاری یا داوطلبانه معتادان اطلاق می شود.
در تقسیم بندی دیگری مراکز اعتیاد بهزیستی به مراکز اقامتی یعنی کمپ ها، مراکز گذری کاهش آسیب، مراکز توانمندسازی و جامعه پذیری، مراکز ترک اعتیاد اجتماع درمان مدار یا تی سی و مراکز سرپناه شبانه یا شلتر تقسیم‌بندی می شوند.
در سال ۹۸، ۲۴ هزار و ۸۵۲ نفر در ۱۰۹ مرکز فعال در حوزه اعتیاد تحت نظارت بهزیستی پذیرش شدند.
در حوزه معتادان متجاهر نیز سازمان بهزیستی کشور طرح های ساماندهی در دست دارد و از ابتدای شیوع کرونا تاکنون بیش از هشت هزار معتاد متجاهر را در مراکز ماده ۱۶ خود پذیرش کرده است.
همچنین با توجه به اینکه مجموع چهار تا پنج درصد جمعیت کشور، تجربه مصرف مواد را دارند، در نتیجه ۹۵ درصد بقیه جمعیت کشور سالم هستند و این دایره جمعیتی کسانی که مواد مصرف نکرده‌اند، ظرفیتی را برای اجرای برنامه های پیشگیرانه در حوزه اعتیاد ایجاد کرده است.
سازمان بهزیستی کشور نیز از قبل فعالیت‌های آموزشی پیشگیرانه از اعتیاد در محیط های کاری و فضای مجازی داشته است که اخیرا با توجه به شیوع کرونا این فعالیت ها در فضای مجازی با ساخت فیلم و موشن گرافیک افزایش قابل توجهی داشته است.
خط ملی اعتیاد نیز برای مشاوره تلفنی از دیگر ظرفیت های بهزیستی در حوزه اعتیاد است. خط ملی اعتیاد از سال ۸۸ با شماره ۰۹۶۲۸ با هدف مشاوره در پیشگیری اعتیاد و کاهش آسیب های ناشی از اعتیاد، راه‌اندازی شده که بیشتر تماس های دریافتی از سوی خانواده های دارای فرد اعتیاد است.
اعتیاد و چالش‌های پیش رو
به رغم فعالیت های قابل تحسین بهزیستی در حوزه اعتیاد، این سازمان با چالش های اساسی نیز در این عرصه روبرو است که یکی از این چالش ها به موضوع بودجه درمان اعتیاد بازمی‌گردد.
فرید براتی سده مدیرکل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور پیش از این به خبرنگار ایرنا گفته بود که امسال با توجه به شرایط اقتصادی، تورم، افزایش سرانه‌ها و تعداد روزهایی که قرار است بهزیستی به معتادان متجاهر، خدمات ارائه کند، باید افزایش خوبی داشته باشد.
البته بودجه پیشگیری نیز نسبت به بودجه درمان کمتر است و در این حوزه ها سازمان بهزیستی تلاش دارد تا همان برنامه های قبلی خود را اجرا و حفظ کند.
از سوی دیگر در اجرای طرح ساماندهی معتادان متجاهر بهزیستی نیازمند همکاری نهادهای دیگر به ویژه نیروی انتظامی و شهرداری است اما متاسفانه بارها پیش آمده که به گفته مسئولان بهزیستی این سازمان در اجرای طرح های ساماندهی، دست تنها مانده است. کمبود مراکز نگهداری معتادان متجاهر به ویژه در تهران از دیگر مشکلاتی است که بهزیستی هر از گاهی با آن روبرو می شود.
ظرفیت‌ها و چالش‌های بهزیستی برای کاهش طلاق
بر اساس مواد قانونی ۱۰۲، ۱۰۴ و ۱۱۳ قانون برنامه ششم توسعه کشور، سازمان بهزیستی مکلف به اجرای برنامه کاهش طلاق شده است. بنابراین براساس اسناد بالادستی و برنامه ششم توسعه، آسیب‌های اجتماعی باید تا انتهای برنامه، ۲۵ درصد کاهش یابد.
فاطمه عباسی سرپرست مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور به ایرنا گفته بود که برنامه های کاهش طلاق، مبتنی بر رویکردهای جامع و انسجام و پیوستگی ارائه خدمات در سطوح مختلف پیشگیری می شود که این مهم توسط معاونت مشاوره و امور روان شناختی در حال اجرا است.
وی اضافه کرد: این اقدامات در سه سطح پیشگیرانه شامل آموزش های هنگام ازدواج، پیش از ازدواج و زندگی خانواده، ارائه خدمات تخصصی روانی، اجتماعی به زوجین متقاضی طلاق در مراکز مشاوره و روانشناختی و تخصیص یارانه مشاوره طلاق به زوجین نیازمند است.
راه اندازی سامانه تصمیم یا همان سامانه پیشگیری و کاهش طلاق یکی از ظرفیت های بهزیستی برای کاهش طلاق به شمار می رود. این سامانه با هدف کنترل و کاهش طلاق از طریق افزایش نفوذ خدمات روان شناختی و ارائه خدمات یکپارچه در سراسر کشور و همچنین در راستای اجرایی شدن تفاهم نامه همکاری مشترک با قوه قضاییه برای ارجاع متقاضیان طلاق به مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی تحت نظارت سازمان بهزیستی، راه‌اندازی شده است.
این سامانه امسال در همه استان های کشور راه اندزای شد و مردم می‌توانند از خدمات تخصصی آن بهره‌مند شوند.
متقاضیان طلاق ابتدا باید از طریق سایت زمان http://zaman.behzisti.net اقدام به ثبت نام و دریافت کدرهگیری کنند و سپس از طریق سامانه تصمیم خدمات ارزیابی چندبعدی تشخیصی، غربالگری و ارجاع به خدمات تخصصی روان شناختی با هدف کاهش اقدام به طلاق و در صورت بروز طلاق، کاهش عوارض آن را دریافت کنند.
بی‌شک نمی‌توان فقط یک سازمان را در حوزه کاهش طلاق کارآمد دانست و از عوامل اقتصادی و اجتماعی محیطی در کاهش آسیبی مانند طلاق چشم پوشی کرد. طلاق یک مساله یک بعدی نیست که با چند اقدام سازمانی بتوان آن را کنترل کرد.
تقویت مراکز مشاوره، ایجاد فرصت های شغلی، توجه به مشکلات جنسی زوجین، افزایش سطح تحصیلات و درمان مشکلات روحی و روانی همه و همه در کاهش طلاق تاثیرگذار هستند.
حاشیه‌نشینی، پدیده‌ای غیرمنطقی
رشد غیرمنطقی پدیده حاشیه نشینی در شهرهای کشور یک تهدید جدی محسوب می شود که نیازمند مدیریت همه جانبه است و ناگفته پیداست که بهزیستی هرگز به تنهایی از عهده ساماندهی آن برنمی آید.
سازمان بهزیستی کشور در مناطق حاشیه ای با تشکیل گروه های همیار تلاش دارد تا به زنان در معرض فقر در این مناطق کمک کند؛ اشتغال ۹۰ هزار فرد و خانواده در معرض فقر و زن سرپرست خانوار در قالب ۵۴۵۰ گروه همیار، خودیار و اشتغال های فردی از جمله فعالیت های بهزیستی در این مناطق به شمار می‌رود.
تجربه‌های خوبی در بهزیستی از طریق ایجاد گروه‌های خودیار، گروه‌های همیار، گروه‌های کارآفرین به منظور توانمند سازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنان مناطق محروم وجود دارد؛ در کشور حدود سه هزار گروه خودیار کارآفرین فعالیت دارد که در مناطق حاشیه نشین هم هستند. به لحاظ گروهی این‌ها توانمند می شوند، ایده می دهند و به آنها وام تعلق می گیرد.
همچنین با توجه به بروز فقر غذایی در مناطق حاشیه نشین، سازمان بهزیستی کشور در سال جاری ۸۰ میلیارد تومان برای توزیع یک وعده غذای گرم در روستامهدها و مهدهای حاشیه‌ای اختصاص داد. با کمک خیرین و سازمان بهزیستی، از سال ۱۳۸۸ تاکنون، بیش از ۲۰۰ هزار کودک در روستا مهدها و مناطق حاشیه ای شهرها از یک وعده غذای گرم بهره‌مند شده‌اند. اکنون حدود ۶۵۰۰ مهد در مناطق حاشیه شهرها مشغول فعالیت هستند.
از سوی دیگر مناطق حاشیه نشین به کانون های فعالیت کودکان زباله گرد یا کودکان کار تبدیل شده اند که سازمان بهزیستی کشور در این حوزه از ظرفیت تشکل های غیردولتی استفاده می کند و تلاش دارد به جای اجرای جمع آوری کودکان کار به صورت موردی آنها را ساماندهی کند و به وضعیت معیشت خانواده آنان رسیدگی کند اما بسیاری از این کودکان اتباع غیرایرانی هستند و سازمان بهزیستی با چالش های فراوانی در این حوزه روبرو است.
حبیب الله مسعودی فرید معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور طی ماه های گذشته با تاکید بر اینکه در کشورهای دیگر، سرمایه گذاری اقتصادی، پذیرش تحصیلی و نخبگی مبنای سیاست‌های مهاجرتی است، گفت: ۵۵ درصد کودکان کار و خیابان در کشور از اتباع غیرایرانی هستند که این رقم در تهران بیش از ۸۰ درصد است. ۷۰ درصد کودکان کار و خیابان غیرایرانی حضور غیرمجاز دارند و اوراق هویتی ندارند به آن معنا که ورود و حضور آنها در ایران غیرمجاز است.
وی افزود: برای توقف چرخه تولید کودکان کار و خیابان در داخل کشور نیز باید دنبال سیاست های ضد فقر، آمایش سرزمین و توسعه متوازن استان های کشور برویم؛ بسیاری از کودکان کار و خیابان هویت مشخصی ندارند و اسامی مشابه بین آنها زیاد است و ایرانی و افغانستانی اسامی مشابه دارند، بنابراین اسکن عنبیه چشم یکی از ابزار تشخیصی بهزیستی است که بنا است برای زنان آسیب دیده نیز اجرایی شود.
معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با یادآوری غیرمجاز بودن ۷۰ درصد کودکان کار و خیابان غیر ایرانی گفت: در این رابطه جلساتی با اداره اتباع داشتیم تا آنها را تعیین تکلیف کنند و با سفارت افغانستان نیز جلساتی برگزار شده است.
دیگر ظرفیت‌ها و چالش‌های بهزیستی در کاهش آسیب‌ها
از آنجا که ریشه بسیاری از مفاسد اخلاقی و بی بند و باری ها در اعتیاد است، سازمان بهزیستی کشور با اجرای برنامه های آموزشی در حوزه اعتیاد به طور غیرمستقیم در کاهش مفاسد اخلاقی و بی بند و باری نیز نقش دارد.
اورژانس اجتماعی نیز با موارد خشونت علیه زنان و کودکان مقابله می کند. اورژانس اجتماعی در حال حاضر شامل چهار فعالیت مرکز مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی به نام مرکز مادر اورژانس اجتماعی، پایگاه خدمات اجتماعی یا همان ایستگاه اورژانس اجتماعی، خط تلفن اورژانس اجتماعی (۱۲۳) و خدمات سیار اورژانس اجتماعی است و اکنون در همه استان‌های کشور فعالیت دارد. مردم می توانند با مراجعه حضوری به مرکز مادر اورژانس اجتماعی یا همان مرکز مداخله در بحران یا پایگاه خدمات اجتماعی یا خودروهای خدمات سیار از خدمات استفاده کنند یا اینکه با خط اورژانس اجتماعی با شماره ۱۲۳ تماس بگیرند.
گروه‌های هدف اورژانس اجتماعی شامل خشونت دیدگان خانگی از قبیل کودکان آزار دیده، همسران آزار دیده، سالمندان آزار دیده و معلولین آزار دیده، افرادی که قصد خودکشی دارند یا اقدام به خودکشی کرده‌اند و خانواده آنان، دختران و پسران فراری از منزل، زنان و دختران در معرض آسیب اجتماعی یا آسیب دیده اجتماعی، زوجین متقاضی طلاق و افراد در معرض بحران طلاق، کودکان خیابانی، مبتلایان به اختلال هویت جنسی در معرض آسیب از جمله دریافت کنندگان خدمات اورژانس اجتماعی هستند.
صدای مشاور بهزیستی نیز با شماره ۱۴۸۰ نیز ساعات کاری صدای مشاور بهزیستی از ساعت ۸ تا ۲۰ غیر از ایام تعطیل است که اکنون ساعت کار تا ساعت ۱۲ شب اضافه شده و علاوه بر آن این سامانه در ایام تعطیل نیز به ارائه خدمات می‌پردازد.
مشاوره و خدمات روانشناسی در جایگاه خدمات حاکمیتی از طریق بهزیستی قرار دارد و در دو بُعد مشاوره حضوری و غیرحضوری تعریف شده است. مشاوره‌های نیز در دو نوع حضوری و غیرحضوری ارائه می‌شود که مشاوره‌های حضوری در قالب بخش خدمات دولتی با هزینه کمتر و گاهی رایگان برای گروه‌های خاص و مددجویان بهزیستی و همچنین در قالب بخش غیردولتی در ۹ تخصص ارائه می‌شود.
طرح های مختلفی برای مقابله با آسیب های اجتماعی در کشور از سوی بهزیستی در دست اجرا است که از جمله آنها می توان به طرح نظام مراقبت های اجتماعی دانش آموزان موسوم به «نماد» و طرح مشارکت های اجتماعی دانش آموزان موسوم به «ماد» در جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی برای دانش آموزان و نونهالان اشاره کرد و سازمان های مختلفی مانند آموزش و پرورش در اجرای این طرح ها همکاری دارند.
طرح نظام مراقبت های اجتماعی دانش آموزان موسوم به نماد، آسیب هایی مانند خشونت، اعتیاد و روابط خارج از عرف در سنین مدرسه را مدنظر قرار می دهد و از سوی دیگر خدمات آموزشی و مشاوره ای نیز برای والدین دانش آموزان و نونهالان و نیز متخصصان ذیربط در محیط مدرسه ارائه می شود.