به گزارش ایران سپید به نقل از مهر سرهنگ مهدی سرپناه معاون اجتماعی فرماندهی انتظامی غرب تهران در یادداشتی به مددکاری و نقش آن در پیشگیری از آسیب های اجتماعی پرداخته است. این مقام انتظامی نوشته است: «بررسی منابع مذهبی و اسناد تاریخ نشان می دهد که مددکاران اجتماعی به عنوان یک وظیفه انسانی، مذهبی و اجتماعی در جوامع مختلف وجود داشته است، اما مددکاری اجتماعی حرفه ای جدید است که با استفاده از روش ها و فنون علمی و بر اساس همان اصول اخلاقی و معیارهای مذهبی به وجود آمده است، عمری کمتر از 50 سال دارد.
اواخر قرن 19 به خصوص بعد از جنگ جهانی دوم با رشد نهضت‌های مربوط به اصلاحات اجتماعی و توسعه سازمان های خیریه با استفاده از علوم روانشناسی جامعه شناسی و براساس اصول حرفه ای، روشی مدون برای آن به وجود آمد. در کشور ما ایران، مددکاری اجتماعی جدید با ایجاد آموزشگاه های عالی خدمات اجتماعی در سال 1337 در تهران آغاز شد.
تعاریف مددکاری اجتماعی
آنچه که امروزه تحت عنوان مددکاری اجتماعی در جهان مطرح می شود، عبارت است از: فعالیت ویژه ای که از برخی موسسات رفاه اجتماعی، آن را بر مراجعان خود عرضه می کنند، یعنی به آنها یاری می رسانند تا با مشکلاتی که در انجام کار و وظایف اجتماعی خود رو به رو می شوند، با کارایی بیشتر مقابله کنند.
مددکاری اجتماعی، خدمتی حرفه ای است که بر پایه‌ی دانش و مهارت های خاص قرار گرفته است. هدف آن، کمک به افراد، گروه‌ها و یا جامعه است تا بتوانند استقلال شخصی، اجتماعی و رضایت خاطر فردی و اجتماعی به دست آورند.
مددکاری اجتماعی برای ارائه خدمات حرفه ای خود، از سه روش مستقیم و سه روش غیر مستقیم استفاده می کند؛ روش های مستقیم آن عبارتند از: مددکاری فردی یا کار با فرد، مددکاری گروهی یا کار با گروه، مددکاری جامعه ای یا کار با جامعه.
سه روش غیر مستقیم آن نیز شامل، مدیریت در موسسات خدمات اجتماعی، تحقیقات رفاه اجتماعی و اقدامات اجتماعی می شود.
مددکاری فردی، هنری است که دانش و معلومات مربوط به علم روابط انسانی و مهارت در ایجاد رابطه را به کار می گیرد تا استعدادهای نهفته افراد را برانگیزند و همچنین منابع اجتماعی متناسب و مربوط را به حرکت در می آورد تا سازگاری بهتری بین مددجو و محیط وی ایجاد شود.
مفاهیم اساسی در مددکاری اجتماعی
تعریف مددکار اجتماعی
مددکار اجتماعی به فردی اطلاق می شود که با بهره گیری از مهارت‌ها و تعالیم حرفه ای و همچنین منابع موجود در جامعه تلاش می کند استقلال و تعادل گروهی و اجتماعی افراد یا مددجویان را فراهم کند تا مشکل آنها را حل نماید، گاهی جهت توصیف این حرفه از واژه مهندس اجتماعی استفاده می شود که محدوده ی وسیعی را شامل می شود.
تعریف مددجو در مددکاری فردی
در مددکاری فرد مددجو شامل شخص و خانواده او می شود که در شرایط نامناسبی قرار گرفته اند و بدون دخالت سازمان و یا در میان سازمان، موسسه یا فرد حرفه ای یعنی مددکار اجتماعی قادر به حل و فصل مشکل خود نمی باشد.
تعریف مشکل
به معنی علت و مجموعه ای از علل شرایط و موقعیتی است که موجب ضعف و تقلیل توانایی و کارآیی در روند کاری فعالیت ها و زندگی اجتماعی افراد گروه‌های در جامعه می گردد.
گروه‌های آسیب پذیر
نوجوانان، کودکان، معلولین جسمی، که چهار گروه را شامل می شوند و جسمی نابینا، ذهنی مثل تربیت پذیری پناهگاهی، اجتماعی مثل بزهکاری، معتادان، فقرا، متکدیان، زندانیان، و زنان؛ به ویژه بیماری جسمی و صعب العلاج مانند سرطان و ایدز، خانواده های بی سرپرست، جنگ زده، سیل زدگان، حاشیه نشینان شهرک های بزرگ و محل های فقیر نشین را شامل می شود.
روش‌های مددکاری اجتماعی
مددکاران اجتماعی افرادی هستند که در سازمان ها و نهادها و موسسات انجام وظیفه می کنند و یا در صورت لزوم با توجه به امکانات اقدام به تاسیس و ایجاد تشکیلاتی می کنند. مددکاری اجتماعی همچون سایر حرفه های خدماتی در ارائه خدمات خود از روش های مختلفی استفاده می کند که عبارتند از:
1- مددکاری فرد یا کار با فرد، که خدمات حرفه ای را به فرد دارای مشکل و خانواده او ارائه می نماید.
2- مددکاری گروهی یا کار گروه، که خدمات حرفه ای را از طریق گروه‌های دارای مشکل و با استفاده از خاصیت گروه به اعضای گروه ارائه می‌نماید.
3- مددکاری جامعه ای یا کار با جامعه که خدمات حرفه ای را به افراد یک جامعه با محدوده مشخص و از طریق گروه‌های درون آن جامعه، با استفاده از فنون برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه و ارزشیابی خدمات عام المنفعه ارائه می نماید.
4- مدیریت موسسات رفاه اجتماعی که خدمات حرفه‌ای خود را با سرپرستی و اداره موسسات خدمات اجتماعی و به طور مستقیم در اختیار نیازمندان قرار می دهد.
5- تحقیقات در زمینه رفاه اجتماعی که خدمات حرفه ای خود را بر استفاده در طرح های اجرایی خدمات اجتماعی از طریق تهیه و اجرای طرح‌های تحقیقاتی ارائه می نماید.
6- اقدام اجتماعی، که خدمات حرفه ای را با استفاده از قوانین و امکانات موجود و یا از طریق گذراندن قوانین جدید و ایجاد امکانات به طبقات نیازمند و کل جامعه ارائه می نماید.
موسسه محل کار مددکاری اجتماعی
محل کار مددکار که شامل بیمارستان، مدرسه، دانشگاه، کارخانه، مجتمع‌های خدمات توانبخشی و حمایتی، ندامتگاه، دادسرا و دادگستری، مراکز بازپروری معتادان و بازسازی آسیب دیدگان از مسائل اجتماعی، مراکز درمان و مشاوره روانی، روستا، مکان هایی که برای زندگی دسته جمعی اختصاص دارد مثل ارتش، شبانه روزی‌ها، و کانون‌های کار آموزی و... می شود، معمولاً دارای اتاق و امکاناتی است که مددکار اجتماعی می‌تواند با مراجعان در شرایط امن و بدون دغدغه، وجود موانع مختلف صحبت کند. در موسسه محل کار، تماس مستقیم و چهره به چهره با مددجو برقرار می شود و در عین حال موسسه مورد مراجعه اعضای خانواده مددجود و افراد موثر در زندگی وی قرار می گیرد.
مددکار اجتماعی برای شناخت مددجو و مشکل وی از کار ابزارهای خود یعنی مشاهده، مصاحبه، مطالعه، و مکاشفه، نه تنها در موسسه محل کار خود بلکه در محل زندگی مددجو، محل کار مددجو، موسسات، محل ها و افرادی که به نحوی با مشکل مددجو مرتبط و یا سر و کار دارند استفاده می کند خلاصه آنکه مددکار اجتماعی تنها درمانگری که جریان مشکل گشایی به دنبال مشکل مددجود حرکت می کند به عبارت دیگر ویژگی منحصر به فرد حرفه‌ی مددکاری اجتماعی در این است که مددکار اجتماعی به دلیل مشکل مددجو و حل مشکل او و قادر سازی وی به طور مستمر پی گیر کار اوست.
تحلیل مسئله اجتماعی یا تشخیص مشکل و برنامه ریزی
1- یک مسئله اجتماعی از نظر رابطه علت و معلولی، همیشه از یک سلسله علل وابسته به یکدیگر به وجود می آید در حالی که خود این مسئله نیز علت دیگر مسائل است.
2- بیکاری+ اختلاف زناشویی + مشکلات اقتصادی + ناتوانی افسردگی = گرایش اعتیاد
3- گرایش به اعتیاد = طلاق
4- طلاق + شدت اعتیاد + طرد خانواده و اطرافیان = کارتن خوابی+ سرقت ودزدی
5- هر مسئله اجتماعی که بروز کند و یا برای مددجویی مطرح می شود، ظاهراً یک زمان بروز دارد، افراد عادی تصور می کنند که این مشکل در همان زمان بروز به وجود آمده است ولی برای افراد حرفه ای بروز هر حادثه یا به وجود آمدن هر مسئله اجتماعی، نتیجه تجمع و رشد عوامل تشکیل‌دهنده آن مشکل است که قسمتی از آن در این زمان بروز نموده است. به عبارت دیگر آنچه در زمان خاصی به صورت یک مسئله اجتماعی بروز می کند نتیجه تجمع و رشد عوامل تشکیل دهنده آن در مدت طولانی است.
6- یکی دیگر از خصوصیات مسئله اجتماعی، مخفی بودن قسمت اعظم آن است.
افراد عادی وقتی به مسئله اجتماعی نظر می کنند، نه تنها متوجه بخشی از آنها می شوند که به چشم می آید یعنی بخشی که شامل معلول ها می شود و نه تنها علت ها، اما مسائل مهمتر که بخش اصلی به حساب می آیند و علت‌های مسئله را در خود دارد، از چشم بیننده عادی مخفی می ماند و آنها را فقط دید حرفه ای تشخیص می دهد.
معلولان اجتماعی که نیاز به حمایت مددکار دارند
معلولین اجتماعی به افرادی اطلاق می گردد که در نتیجه نابسامانی‌های اجتماعی، اقتصادی، ناهنجاری‌های فرهنگی، تربیتی و وضع نامساعد خانوادگی دچار انواع انحرافات رفتاری و اخلاقی شده باشند.
مهمترین گروه‌های معلولین اجتماعی
1- کودکان آسیب دیده شامل کودکان بی سرپرست با تاکید بر پدیده‌ی بی سرپرستی کودکان خیابانی، کودکان فراری با تاکید بر پدیده‌ی فرار دختران از خانه وکودکان بزهکار
2- افراد معتاد
3- محکومین به حبس های دراز مدت در زندان‌ها
4- متکدیان
بحث و بررسی نمونه ای از گروه‌های معلولین اجتماعی
برای نمونه افراد معتادین بحث و بررسی می شود:
معتاد کیست؟
از نظر سازمان بهداشت جهانی قربانی هر نوع وابستگی دارویی یا روانی به مواد مخدر، معتاد شناخته می شود. اصولاً معتاد به کسی اطلاق می شود که به یکی از مواد افیونی اعتیادزا وابستگی شیمیایی و رفتاری پیدا کرده به طوری که در صورت قطع این عمل، با مشکلات جسمی، روانی، رفتاری روبه رو می گردد.
نقش مددکار اجتماعی در زمینه درمان و باز پروری معتادان
یک مددکار اجتماعی می تواند نقش بسیار موثری در باز پروری معتادان به ویژه زمینه پیشگیری از اعتیاد مجدد آنها را داشته باشد، مددکار اجتماعی در درجه اول سعی می کند با استفاده از کار ابزارهای مددکاری (مشاهده، مصاحبه، مطالعه) و مهارت های حرفه ای خاص خود، گذشته و حال فرد معتاد را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهد و بداند که آیا ویژگی های روانی، شخصیتی و رفتار فرد معتاد، صرفاً ناشی از اعتیاد وی است یا آنکه او قبل از اعتیاد این حالات را داشته و در اثر اعتیاد ایجاد شده است تا بدین ترتیب قادر به شناخت مشکلات قبل و بعد از اعتیاد و همچنین پیوستگی آن دو به یکدیگر بشود. مددکار اجتماعی پس از شناخت و ارزیابی دقیق، با کمک دیگر اعضای تیم درمان سعی می‌کند طرح و نقشه ای انتخاب کند که بتواند در بهبود و بازپروری فرد معتاد موثر باشد.
در این مرحله مددکار اجتماعی سعی می کند در فرد ایجاد حس تعهد و مسئولیت، خود سازی و مشارکت فعال برای بهبود سرنوشت خود نموده و در وی ایجاد اعتماد به نفس و اراده نموده، همچنین او را با امکانات خلاق و سازنده اش آشنا ساخته و برخورد تصمیم گیری و خودیاری در وی تاکید کند.
نقش مددکار اجتماعی در مراحل توانبخشی روانی
مددکار اجتماعی به عنوان یکی از اعضای تیم توانبخشی روانی نقش بسزایی در درمان و باز توانی بیماران دارد. فعالیت مددکار اجتماعی در چار چوب اهداف تیمی در مرکز درمانی در 4 مرحله انجام می گیرد که به ترتیب عبارتند از: ارزیابی، درمان، آمادگی برای بازگشت به خانواده و جامعه و پیگیری و مراقبت های بعد از درمان می باشد.
نقش های مورد انتظار از مددکاری اجتماعی در کار با فرد
نقش مددکار نقشی است که در قالب حمایت کننده، راهنما، آگاهی دادن، مشوق، آموزش دهنده، ارجاع کننده، تشخیص دهنده و همچنین فراهم سازنده شرایطی که مددجویان بتوانند نسبت به توانایی و استعدادهای بالقوه خود شناسایی و آگاهی پیدا کنند و در نتیجه در قبال مشکلات از آنها به نفع خود بهره گرفته و احساس خود رهبری و شایستگی و کفایت نمایند.
نقش عمده مورد انتظار از مددکار اجتماعی در این روش که در عین حال در سایر روش‌ها نیز مطرح می شود این است که مددکار می باید توانایی دل دادن و دل کندن را پیدا کند. به این معنی که بتواند به موقع با مشکل برخورد کند و این برخورد جدی و عمیق باشد و در مقابل بتواند به موقع خود را از آن جدا سازد و اشتغال خاطر او به مشکلات مددجویان حالت کسی را داشته باشد که می باید از رودخانه‌ای خروشان بگذرد که ناگزیر است در آن وارد شده و با شنا و با سلامت از آن خارج شود و چنانچه اسیر امواج و تلاطم رود شود در آن غرق می شود، مصداق مددکاری خواهد بود که مشکلات مددجویان را با خود یدک می کشد و قادر به تفکیک نقش‌ها نخواهد بود.
اینجاست که باید نقش های محول و محقق را تمیز دهند و در برابر مشکل مددجو هر چند ساده، بی تفاوت و بی اعتنا یا کم اعتنا نباشد و همچنین بهایی را که برای مشکل قائل می شود آنچنان نامتناسب نباشد، که باعث غرق شدن در مشکل شده و او را سردرگم و درمانده نماید به نحوی که به جای کمک به مددجود قصد حل و فصل آن را داشته باشد و موضع گیری او به نحوی شود که روی یک مورد تمام توان و وقت خود را مصرف کرده و قادر به رسیدگی به سایر مددجویان و انجام وظایف محوله نباشد.
پیشگیری از آسیب اجتماعی
برای پیشگیری از آسیب اجتماعی، سه سطح می توان در نظر گرفت، پیشگری سطح اول، در سطح جامعه عمل می نماید و شامل آموزش مهارت‌های زندگی برای کل افراد جامعه به ویژه کودکان و نوجوانان است. پیشگیری سطح دوم، شامل تشخیص زودرس آسیب‌های اجتماعی همراه با اقدامات هماهنگ اجتماعی می باشد. پیشگیری سطح سوم، در پی جلوگیری از شدت یافتن آسیب های اجتماعی و کاستن از تنش های آن در خانواده و جامعه فعالیت می نماید.
مهارت‌های زندگی، توانایی هایی هستند برای رفتار مثبت و سازگار که افراد اجتماع را قادر می سازند که با نیازها و چالش های زندگی روزمره به طور موثر برخورد کنند و شامل موارد ذیل هستند:
1) تصمیم گیری 2) حل مسئله 3) تفکر خلاق 4) تفکر انتقادی 5) ارتباطات موثر 6) روابط بین فردی 7) همدلی 8) آگاهی از خویشتن (بصیرت نسبت به خویشتن) 9) کنار آمدن با هیجانات 10) کنار آمدن با استرس