سرانجام پس از 18 ماه خشکی، رودخانه ی زاینده رود در 14 آبان ماه، شاهد جاری شدن آب در رگ های خود بود. زنده رود هفته ی گذشته جان گرفت و اهالی اصفهان که بیش از یک سال به جای خروش آب، تنها ترک ها را بر پیکر زاینده رود می دیدند، به خوشحالی و شادی پرداختند. 

جاری شدن آب در زاینده رود به منزله ی تامین آب مورد نیاز کشاورزان پایین دستِ این حوضه ی آبی برای کشتِ پاییزه و همچنین حق آبه ی تالاب گاوخونی صورت گرفته است. به گفته ی مسوولان، این رود به مدت یک ماه از نیمه ی آبان تا نیمه ی آذرماه سال جاری جریان خواهد داشت. جاری شدن آب در این مرحله سبب خواهد شد تا 150 میلیون متر مکعب آب به بخش های کشاورزی و زیست محیطی این حوضه ی آبی اختصاص یابد. 

«رحیم میدانی» معاون آب و آبفای وزیر نیرو از وجود پیش شرطی برای افزایش مدت زمان جریان آب در زاینده رود خبر داد و گفت: اگر بارندگی در سال جاری مناسب و روان آب ها بیش از پیش بینی انجام شده باشد، در تابستان سال 94 هم رهاسازی آب در این رودخانه صورت خواهد گرفت. 

جاری شدن آب در زاینده رود یکی از وعده های مسوولان دولت یازدهم به مردم اصفهان بود که تحقق آن در زمان تعیین شده، سندی دیگر بر خوش عهدی دولت «حسن روحانی» است. 

پیگیری های مداوم مسوولان دولت یازدهم از ابتدای روی کار آمدن این دولت، سرانجام وعده یی را محقق کرد که ضمن شادی مردم اصفهان، سبب شد تا دوستداران محیط زیست، مدیران شهری و دانش آموزان اصفهانی در مراسمی، آیین شکرگزاری جاری شدن آب و تجدید حیات زاینده رود را به جای آورند. 

«زاینده رود» یا «زنده رود» همانگونه که از نامش پیداست به فلات مرکزی ایران زندگی می دهد و از کوه های چلگرد در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می گیرد و سپس به تالاب گاوخونی در منطقه کویری شرق استان اصفهان می ریزد. 

زندگی مردمان بسیاری در زمین ها و استان های مرکزی ایران به زندگی این رود وابسته است؛ از سرچشمه ی آن گرفته تا تالاب گاوخونی که نقطه ی پایانی اش محسوب می شود. چشم های زیادی در انتظار زنده بودن این رود برای گذران معیشت است. از همین رو، زاینده رود برای ساکنان نواحی فلات مرکزی ایران اهمیت بسیار زیادی دارد. 

«اسحاق جهانگیری» در شهریور ماه امسال با سفر به شهر اصفهان ضمن مهم خواندن این استان گفته بود: مردم استان اصفهان مطمئن باشند که مساله ی آب اصفهان از مهمترین اولویت های دولت است و دولت همه ی توان خود را برای رفع این مشکل به کار خواهد گرفت. نمی شود در مورد مساله جدی این شهر، یعنی «آب»، کاری نکنیم. 

جهانگیری همچنین در میان اظهارات خود از توجه ویژه ی رییس جمهوری نسبت به وضعیت زاینده رود خبر داد و افزود: آقای روحانی با تمام وجود درباره ی آب «زاینده رود» حساس است و گفته است قطعا در خصوص این رودخانه راه حلی می اندیشم. چرا که قطعا اصفهان بدون «زاینده رود» قابل تصور نیست. 

پیشتر هم «مجید نامجو» وزیر نیرو در دولت دهم، در روزهای ابتدایی روی کار آمدن دولت تدبیر و امید از توجه ویژه ی رییس جمهوری نسبت به وضعیت زاینده رود سخن گفته بود. 

نامجو در تیرماه سال 92، به هنگام ارایه ی گزارش از وضعیت و زیرساخت های آب و برق به رییس جمهوری، از پیگیری وی نسبت به وضعیت زاینده رود و دریاچه ی ارومیه خبر داد. سپس در دی ماه همان سال شورای عالی آب هم در جلسه یی به ریاست جهانگیری به بررسی مسایل و مشکلات حوضه ی آبریز زاینده رود پرداخت. 

پیگیری های مسوولان دولت یازدهم در خصوص وضعیت این رود تا جایی ادامه یافت که در شهریور ماه امسال معاون اول رییس جمهوری در بازدید هوایی از زاینده رود به همراه «حمید چیت چیان» وزیر نیرو به مشکلات خشکسالی و کم آبی و همچنین راهکارهای برون رفت از مشکلات گریبانگیر زاینده رود، رسیدگی کردند. 

تلاش ها و بررسی های مسوولان وزارت نیرو ادامه داشت تا «محمد مجابی» معاون توسعه، مدیریت و امور مجلس سازمان حفاظت محیط زیست در 10 آبان ماه از زنده شدن زاینده رود خبر داد. 

در زمان حاضر نیز به رغم جاری شدن آب در زاینده رود، مسوولان دولتی و استانی به دنبال اجرای راهکارهایی برای جاری ساختن آب در مدت زمان طولانی تر و بهره برداری بهینه از آب این رودخانه هستند. 

در همین زمینه «حمید ظهرابی» مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان از نصب ایستگاه های هیدرومتری (آب سنجی) در مسیر زاینده رود، در آینده خبر داده است. 

به گفته ی ظهرابی این ایستگاه ها به منظور محاسبه ی نیاز اکولوژیکی برای تعیین حق آبه ی محیط زیستی این رودخانه نصب خواهند شد و عواملی چون دِبی، رسوب و کیفیت شیمیایی و فیزیکی آب را تعیین می کنند. 

همچنین به گفته ی «مسعود باقرزاده کریمی» معاون دفتر زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست در زمان حاضر 176 میلیون متر مکعب آب در سال به عنوان یک حقابه ی زیست محیطی برای زاینده رود مشخص شده است و تا پایان سال جاری سهم هر بخش در هر بازه ی زمانی به صورت دقیق مشخص می شود. 

به گفته ی این مسوول در زمان حاضر بررسی ها و مطالعات لازم برای تالاب گاوخونی به طور دقیق انجام و براساس نیازهای اکولوژیکی و هیدرولوژیکی برای تالاب گاوخونی 90 میلیون متر مکعب حقابه ی زیست محیطی در نظر گرفته شده است. 

وی همچنین در راستای اجرایی شدن این وعده ی وزارت نیرو هم گفت: حقابه ی زیست محیطی زاینده رود توسط یک کمیته سه نفره در شورای عالی آب متشکل از دو عضو از وزارت نیرو و یک عضو از سازمان محیط زیست مشخص می شود؛ بنابراین وقتی وزارت نیرو در تعیین این حقابه نظارت دارد نمی تواند در تامین آن کوتاهی کند. 



*** کلاف پیچیده ی علل خشکسالی 

همزمان با شدت گرفتن وضعیت خشکسالی در نواحی رودخانه ی زاینده رود، وضعیت رسیدگی به این دریاچه وضعیت پیچیده تری پیدا کرد تا آن جا که نمی توان به سادگی یک یا دو علت برای خشکسالی های مکرر این منطقه متصور شد. از آنجا که این رود در مسیر چند استان قرار دارد و پای موضوعی به نام حق آبه در میان است، نظرهای مختلفی در بیان زمینه های خشک شدن زاینده رود مطرح می شود. 

این در حالی است که گفته ی برخی کارشناسان خشک شدن زاینده رود و کم آبی در این منطقه، اتفاقی نیست که در طول یک یا دو سال رخ داده باشد بلکه این امر در دوره یی 40 تا 50 ساله و در نتیجه ی مجموعه عوامل مختلف، روی داده است. 

نبود توازن میان منابع و مصارف یکی از اصلی ترین علل مطرح شده در بروز خشکی در مناطقی از مسیر زاینده رود است. 

به گفته ی ظهرابی مدیر کل محیط زیست استان اصفهان علت اصلی بروز بحران در رودخانه ی زاینده رود بی توجهی به توان اکولوژیکی رودخانه، توسعه ی شهری، قرار گرفتن بیش از 70 درصد صنایع استان اصفهان در محدوده ی رودخانه و شهر، توسعه ی کشاورزی، کشت سنتی، وجود زمین های کشاورزی غیراستاندارد و نبود مدیریت صحیح منابع آبی سبب کمبود آب سالانه 600 میلیون مترمکعب شده است. 

در این میان عده یی دیگر از کارشناسان محیط زیست بر این باورند که پدیده ی تغییر اقلیم و ورود به دوره های مختلف خشکسالی در کشور سبب کاهش منابع آب ورودی به زاینده رود شده است. 

همچنین نگاهی به وضعیت گذشته ی زاینده رود نشان می دهد که برداشت های بی رویه و ساماندهی نشده، عمده ترین علت بروز خشکی در این منطقه است. 

تا پیش از سال 1342، 1100 میلیون متر مکعب آب وارد زاینده رود و پس از برداشت مصارف شرب، صنعت و کشاورزی با 600 میلیون مترمکعب به تالاب گاوخونی ریخته می شد. 

پس از بهره برداری از سد زاینده رود در سال 1349، اگرچه بر میزان آب رودخانه به مقدار 1300 میلیون مترمکعب افزوده شد اما در مقابل نیز برداشت آب در بخش های کشاورزی، شرب و صنعت نیز افزایش پیدا کرد تا جایی که تنها 200 میلیون متر مکعب به تالاب گاوخونی ریخته می شد. 

روند افزایشی بهره برداری از آب زاینده رود تا جایی ادامه یافت که اصفهانی ها از سال 1377 تاکنون شاهد خشکسالی های پی در پی در این رودخانه بوده اند، از سویی دیگر شرایط تغییر اقلیم و سوق یافتن آب و هوای ایران به سمت خشکسالی نیز بر این موضوع دامن زد و سبب تشدید خشکی و کمبود آب در این منطقه شد. 

این عقیده نیز وجود دارد که مدیریت نامناسب دولت ها در دوره های مختلف، بخصوص دو دوره ی دولت های نهم و دهم بر بحرانی شدن وضعیت آب در این منطقه دامن زد. بر اساس این نظر، عملکرد نادرست در حوزه ی آبرسانی زاینده رود، بر عوامل محیطی و طبیعی اضافه شد و زاینده رود پرآب و زنده را خشک و بی جان کرد. 

به عنوان مثال اردیبهشت ماه سال 1390 اصفهانی ها شاهد خشک شدن زاینده رود بودند زیرا کاهش 60 درصدی حجم ذخیره سد زاینده رود از یک طرف و کاهش 42 درصدی ورودی آب این رودخانه در مقایسه با ورودی بلند مدت، باعث شد تا خروجی سد به شدت کاهش یافته و جریان زاینده رود به شهر اصفهان نرسد و نصف جهان از دیدار زنده رود محروم شود. 

اصفهانی ها در آن سال، نسبت به برخی اقدام های دولت اعتراض کردند و خواستار بازگرداندن آب به زاینده رود شدند. امضای طومار یک و نیم کیلومتری از سوی مردم اصفهان خطاب به رییس جمهوری وقت در اعتراض به خشکی زاینده رود، نمونه یی از این اعتراض ها بود. 

همچنین همزمانی خشکسالی در زاینده رود با راه اندازی خط انتقال آب به استان یزد در سال 79، سبب شد تا عده یی گمان کنند که انتقال آب به استان های همجوار سبب خشک شدن این رودخانه شده است. 

پروژه های تونل گلاب و بهشت آباد هم از دیگر عوامل خشکسالی در مسیر زاینده رود شمرده می شود. 



*** چه باید کرد؟ 

با وجود اینکه دلایل مختلفی از سوی کارشناسان و مسوولان دولتی برای وضعیت کنونی رودخانه ی زاینده رود عنوان می شود اما در میان انبوهی از دلایل و کشمش ها، تنها نکته یی که خودنمایی می کند، تلاش های همگانی برای کاستن از مشکلات استان اصفهان و زاینده رود است. 

ظهرابی به عنوان یکی از فعالان حوزه ی محیط زیست معتقد است: اصلاح الگوهای مصرف و ایجاد توازن میان داشت و برداشت از مهترین راهکارهای حل معضلات در زاینده رود است. 

وی با تایید اقدام های دولت در جهت مدیریت منابع آبی در توضیح اقدام های صورت گرفته گفت: جهادکشاورزی برای بهبود کیفیت کشاورزی در این مناطق، راه هایی مانند آموزش کشاورزان، ترویج شیوه های کشت علمی و کم نیاز به آب مانند کشت های گلخانه یی، آبیاری تحت فشار و همچنین کاشت بذرهای مقاوم به کم آبی و... در دستور کار خود قرار داده و در این مدت اقداماتی نیز صورت گرفته است. 

«معصومه ابتکار» رییس سازمان حفاظت محیط زیست نیز در تازه ترین اظهارات خود با اشاره به نقض مهم زاینده رود در اکوسیستم استان اصفهان، اصلاح الگوی کشت و آبیاری توسط کشاورزان، کاهش میزان برداشت آب این منطقه، رعایت حق آبه و اصلاح روش های بهره برداری آب را از مهمترین راهکارهای حل معضل زاینده رود می داند. 

بدیهی است، همراهی و همیاری ساکنان مناطق حوزه ی زاینده رود نیز با اصلاح الگوی مصرف خود در بخش های مصارف خانگی، صنعت و کشاورزی، در کنار تلاش ها و اقدام های دولت تدبیر و امید بر بهبود وضعیت آبی در این منطقه سرعت خواهد بخشید.