به گزارش ایران سپید بر اساس آنچه در شماره پیش (شماره گذشته را از اینجا بخوانید) وعده داده شد، در این شماره قصد داریم به خاستگاه و تاریخچه دستگاه شور، اصلیترین دستگاه موسیقی ایرانی بپردازیم.

برخلاف برخی دیگر از دستگاهها (نظیر نوا، سهگاه و چهارگاه) که همنام مقامهای موسیقی قدیم ایران هستند و از آنها نشئت گرفته اند، شور جزو مقامهای اصلی موسیقی قدیم ایران نبوده است. تا اواسط قرن هفتم هجری (معادل قرن سیزدهم میلادی)، در موسیقی ایرانی نظام تقریباً یکسانی به خصوص در خراسان بزرگ رایج بوده است. در این نظام، دوازده پرده (مقام) و شش شعبه (آوازه) وجود داشته است و پردهٔ راست، مادر پردههای دیگر بوده است. پس از صفی الدین ارموی، موسیقیدان نابغه ایرانی قرن هفتم هجری، تقسیمبندی تازه ای ظهور میکند که طی آن، عشاق پرده مادر میشود و اسامی برخی پردهها نیز تغییر میکند. از نظر فواصل، دانگ اول عشاق کاملاً با دانگ اول شور مطابقت دارد و لذا میتوان گفت که در تقسیمبندی دستگاهی شور نقشی معادل نقش عشاق در تقسیمبندی مقامی را ایفا میکند.

در موسیقی عربی نام شور تحت عنوان یک مقام فرعی و بیشتر به صورت «شوری» به کار رفته است. در موسیقی عربی این مقام جزو خانوادهٔ بیاتی تقسیمبندی میشود و با نام «بیاتی شوری» شناخته میشود. برخی منابع موسیقی عربی این مقام را با نام کارجیغار (به انگلیسی: Karjighar) نیز یاد کرده اند، اما این نام که ریشه در ترکی دارد ، در موسیقی ترکی برای مقامی به کار میرود که درجاتش با دستگاه شور ایرانی یا مقام بیاتی شوری ترکی منطبق نیست. درجات گام اول دستگاه شور، با آنچه در موسیقی عربی «دوکاه» (معرب «دوگاه») نامیده میشود مطابقت دارند. در تحلیل ردیف موسیقی ایرانی نیز به این نکته که شور در اصل همان دوگاه است اشاره شده است، به ویژه در خلال تحلیل گوشهٔ «پنجگاه» از دستگاه راستپنجگاه.

در موسیقی ترکی درجات مقام بیاتی و عشاق، هر دو با دستگاه شور مطابقت دارد (تفاوت این دو مقام در موسیقی ترکی، از نظر درجات نیست بلکه از نظر ترتیب اجرای نتها است).

از شور، آوازهایی هم منشعب شده که احتمالاً نامشان را بارها شنیده باشید. آوازهایی که با نام ابوعطا، افشاری، دشتوی و بیات ترک در میان اهل موسیقی شناخته میشوند. در شماره های بعد به معنای «آواز» و چگونگی انشعاب آن از دستگاه شور و ساختار و نقش جایگاهش در این دستگاه بزرگ موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت.

همانطور که پیشتر هم گفته شد، آنچه در موسیقی عربی به عنوان «شور» شناخته میشود، تفاوتهای قابل توجهی با تعریف شور در موسیقی ایرانی دارد. بسیاری از ما احتمالاً بهترین نمونه های شور عربی را در تلاوتهای قاریان برجسته مصری شنیده ایم. از آنجا که در این شماره هم از شور عرب سخن به میان رفت، میهمانتان میکنیم به فرازی از تلاوت استاد شیخ شهات، قاری مصری که در شور قرائت شده است. این تلاوت را که مدت آن پنج دقیقه است از اینجا دریافت و گوش کنید.