«متهم به قتل... قصاص می‌شود» او جنایتی را مرتکب شده و بعد از این‌که محاکمه شد، به دار مجازات آویخته می‌شود و پرونده او برای همیشه بسته خواهد شد. اما چه پروسه‌ای طی می‌شود تا متهم به مجرم تبدیل می‌شود؟ در دادگاه چه اتفاقی رخ می‌دهد و چه افرادی این حکم را صادر می‌کنند؟ و در نهایت چطور متهم پای چوبه دار می‌رود؟
برای این که به پاسخ این پرسش ها و پرسش های دیگری که ممکن است با خواندن یا شنیدن یک خبر جنایی با آن مواجه شوید، با ما همراه شوید و گزارشی را که در این خصوص تهیه کردیم تا آخر مطالعه کنید.
گره گشایی از یک جنایت
زمانی که قتلی رخ می دهد و جسدی کشف می شود، موضوع به پلیس 110 اطلاع داده می شود، با توجه به محل وقوع حادثه، ماموران کلانتری محل قتل از ماجرا با خبر شده و خود را به محل می رسانند. آنها سعی می کنند از ورود افراد به صحنه جلوگیری کنند و صحنه را برای حضور تیم بررسی صحنه جرم حفظ کنند.
گروهی از متخصصان با حضور در صحنه به رازگشایی جنایت می پردازند و تنها پرسشی که در ذهنشان مطرح است این که عامل یا عاملان این جنایت کیست؟ تیم بررسی صحنه جرم متشکل از چهار گروه تخصصی و ویژه است که در راس آن بازپرس ویژه قتل قرار دارد، این تیم به دستور بازپرس تشکیل می شود. هنگامی که ماموران کلانتری با بازپرس ویژه قتل تماس گرفته و جنایت را اطلاع می دهند، بازپرس دستورات لازم از قبیل حفظ صحنه جرم را به ماموران صادر کرده و به دستور او سه اکیپ دیگر که شامل کارآگاهان جنایی، متخصصان پزشکی قانونی و تشخیص هویت هستند از ماجرا باخبر شده و راهی صحنه جرم می شوند.
هماهنگ کننده و مدیر این سه اکیپ بازپرس جنایی و تمامی اقداماتی که برای کشف راز یک جنایت صورت می گیرد زیرنظر بازپرس جنایی است. قاضی مکلف است، تمام واحدها و گروه هایی که در صحنه حاضر می شوند هماهنگ کند و نظر آنها را در مورد نتایج بررسی ها بخواهد تا از یافته های آنها به نتیجه برسد. هیچ کدام از کارشناسان حاضر در صحنه بدون تائید بازپرس وارد عمل نمی شوند. قاضی قتل نه تنها جسد، بلکه اموال مقتول، خانواده او و هر چیزی را که به جسد مربوط می شود مورد تحقیق قرار می دهد تا راز معمای پرونده برملا شود. قاضی صحنه را سه بعدی می بیند و همیشه به این صورت بوده است.
صحنه های قتل باهم متفاوت هستند. در صحنه باتوجه به مشخصات و جزئیات، حدسیات، فرضیات و تجربیات، تحقیق از گواهان و شاهدان، بررسی ساعت وقوع و نحوه ارتکاب جنایت، قاضی به یک فرضیه ابتدایی می رسد. قاضی از راست به چپ صحنه را توصیف می کند و منشی صحنه آن را یادداشت می کند، کل صحنه با جزئیات توسط قاضی توصیف می شود. تحقیقات درباره جنایت و انگیزه آن صورت می گیرد تا این که باتوجه به مدارک به دست آمده در صحنه جرم که از سوی متخصصان پزشکی قانونی، تشخیص هویت و کارآگاهان جنایی به دست آمده و تحقیقات بعدی، متهم یا متهمان این جنایت شناسایی شده و دستگیر می شوند. متهم پس از اعتراف به جنایت به بازسازی صحنه قتل می پردازد و از بازسازی صحنه او عکسبرداری و فیلم گرفته می شود که این تصویربرداری به عهده کارآگاهان جنایی است.
پوآرو در صحنه قتل
در هر صحنه قتلی یک شرلوک هلمز حاضر می شود، مردی با تیزبینی خاص که به تحقیق در رابطه با تمام جوانب امر زیر نظر بازپرس پرونده می پردازد. این مردان حرفه ای و آموزش دیده، جزو نخستین گروهی هستند که در صحنه حاضر می شوند و تا زمانی که متهم را دستگیر نکنند پایشان را از پرونده بیرون نمی کشند. کارآگاهان جنایی به جمع آوری اطلاعات میدانی و تحقیق از شهود و بررسی مدارک و اطلاعاتی که در صحنه هست، می پردازند. درصورت شناسایی مظنون، وظیفه اوست که با همکاری بقیه ماموران مظنون را دستگیر کرده و از او بازجویی کند. البته این را نباید فراموش کرد که تمامی این کارها با هماهنگی بازپرس پرونده است.
سرهنگ عباسعلی محمدیان، رئیس پلیس آگاهی تهران در این زمینه می گوید: کارآگاهان جنایی در تمامی صحنه های مرگ مشکوک حاضر می شوند و بررسی ها را انجام می دهند، آنها هستند که صحنه سازی های یک جنایت را تشخیص می دهند و قاتلی را که سعی دارد مرگ را یک خودکشی یا حادثه جلوه دهد، شناسایی می کنند. آنها برای دستگیری متهم عملیات های مختلفی انجام می دهند و حتی اگر متهم پرونده از شهر خارج شده باشد با نیابت قضایی راهی شهرستان مورد نظر شده و متهم را دستگیر می کنند.
از تار مو تا شناسایی لکه های خون
لابد شما هم در فیلم ها مردانی را با لباس سفید و دستکش به دست دیده اید که زیر ناخن های مقتول را نگاه می کنند، یا روی زمین به جستجو می پردازند و تار مویی را کشف می کنند، یا به بازرسی از دیوارها پرداخته و لکه های شسته شده خون را پیدا می کنند و... بله اینها افراد گروه تشخیص هویت هستند. آنها یک ضلع دیگر اکیپ بررسی صحنه جرم هستند. آنها با حضور در صحنه تمامی مدارک و شواهد علمی را جمع آوری می کنند. این آثار از تارهای مو گرفته تا لباس های قربانی و حتی چیزهای پیش و پا افتاده ای است که از دید یک بیننده اهمیت زیادی نداشته باشد. تشخیص هویت یا پلیس علمی، این واحد با قرار دادن ابزار و سرنخ هایی در اختیار کارآگاه به او کمک می کند تا راز قتلی را کشف کند.
به گفته رئیس پلیس آگاهی تهران، واحد تشخیص هویت با حضور در صحنه موارد و سرنخ های موجود در صحنه را کشف می کند که کار سختی است. در بعضی از موارد مشخص کردن هویت اسناد کار سختی است. اما متخصصان تشخیص هویت نیز مانند کارآگاهان جنایی و متخصصان پزشکی قانونی تیمی عمل می کنند، در صحنه نیز تیمی از متخصصان آزمایشگاه های مختلف حاضر می شوند. مدارکی که در صحنه به دست آمده به آزمایشگاه های مختلف تشخیص هویت ارسال می شود و آنها به بررسی می پردازند. غیر از جسد مقتول هر آنچه را در صحنه وجود دارد، این گروه بررسی می کنند. با بررسی های آنها در آزمایشگاه شیمی جنایی، بیولوژی جنایی، فیزیک جنایی، ژنتیک جنایی و بانک های اطلاعاتی مختلف مدارکی به دست می آید که به بازپرس جنایی در حل معمای قتل کمک می کند.
مقتول چطور کشته شده است؟
اکیپ دیگری که پا در صحنه قتل می گذارند، متخصصان پزشکی قانونی هستند، آنها در اولین اقدام خود بررسی می کنند که چه مدتی از مرگ گذشته است؟ بررسی این که مرگ طبیعی بوده یا این که قتلی رخ داده نیز به عهده آنان است. برای رسیدن به این سوال آنها جسد را معاینه می کنند، با توجه به صدماتی که فرد دیده است، کارشناسان پزشکی قانونی مشخص می کنند که این صدمات را خود متوفی وارد کرده یا فرد دیگری یا بر اثر حادثه رخ داده است!
اگر آثار دفاعی در فرد فوت شده وجود دارد، این احتمال مطرح می شود که فرد دیگری او را به قتل رسانده است. درخصوص نوع مرگ کارشناسان پزشکی قانونی اظهارنظر می کنند و نظر آنها به قاضی اعلام می شود. البته آنها در صحنه نظریه اولیه خود را اعلام می کنند اما نظریه اصلی مرگ مربوط می شود به کالبد شکافی کامل جسد. زیرا در ابتدا ممکن است این طور نشان داده شود که فرد با شلیک گلوله به قتل رسیده باشد، اما در مراحل بعدی و کالبد شکافی مشخص شود که عامل جنایت ابتدا او را با سم به قتل رسانده و بعد به او شلیک کرده است.
در پرونده هایی که چند متهم دارد و هر کدام از آنها دیگری را مقصر می داند، نظریه کارشناسان پزشکی قانونی در مشخص شدن این موضوع خیلی مهم است. از طرفی بسیاری از قتل هایی که صحنه سازی شده و به صورت خودکشی درآمده و متهم هیچ ردی از خود در صحنه به جا نگذاشته است نیز با کالبدشکافی و نظریه این متخصصان برملا می شود. به طور کلی می توان گفت تمامی کارهایی که مربوط به جنازه باشد، وقوع فوت، علت فوت، نوع صدمات وارد شده، نوع مرگ، زمان فوت، تشخیص قتل یا خودکشی یا حادثه با کارشناسان پزشکی قانونی است. آثار انگشت، یادداشت هایی که در صحنه به دست می آید، نوع اسلحه ای که با آن جنایت رخ داده است (در پرونده های قتل با اسلحه) زاویه شلیک گلوله، ... به طور کلی شواهد و مدارکی که مربوط به بدن انسان نیست در حیطه تشخیص هویت است.
بازسازی صحنه جنایت
با کنار هم قرار دادن اطلاعاتی که کارآگاه جنایی، متخصصان تشخیص هویت و پزشکی قانونی در اختیار بازپرس قرار می دهند، راز معمای یک جنایت حل شده و متهم آن بازداشت می شود. تحقیق از متهم و مواجهه او با مدارک و دلایل به دست آمده، هیچ راه فراری را باقی نمی گذارد و آنچه را که می گوید، می نویسد. حسین اصغرزاده، قاضی جنایی تهران در این خصوص می گوید: متهم به بازسازی صحنه قتل می پردازد، که این بازسازی در حضور کارآگاهان جنایی و بازپرس پرونده صورت می گیرد و از تمامی لحظات آن فیلمبرداری و عکسبرداری می شود.
بازپرس تمامی این تصاویر و نوشته های متهم را بررسی می کند و باتوجه به تطبیق آنچه او گفته و اجرا کرده با مدارکی که در صحنه قتل به دست آمده قرار مجرومیت او را می نویسد. قرار مجرمیت خلاصه ای از جزئیات پرونده است، از زمان وقوع قتل تا تکمیل تحقیقات و تمامی آنها با مدارک و دلایل معتبر و مستدل است. در قرار مجرمیت به دلایل مجرم بودن متهم از نظر دادسرا اشاره می شود.
متهم در جایگاه ویژه
پرونده به همراه قرار مجرمیت در اختیار دادیار اظهارنظر قرار می گیرد و او که قاضی است و دوره های تخصصی خاصی دیده است به مطالعه دقیق همه صفحات می پردازد و تمامی دلایل و مدارک را بررسی می کند. درصورت تائید تمامی دلایل و مدارک و تطبیق تمامی واقعیت ها و اثبات جرم از سوی متهم در پرونده، کیفرخواست صادر می شود.
صکیفرخواست مانند قرار مجرمیت خلاصه ای از جزئیات پرونده یک جنایت با مدارک مستند است. با صدور کیفرخواست، پرونده برای اجرای حکم به دادگاه کیفری استان ارجاع می شود. قاضی نورالله عزیزمحمدی، رئیس شعبه 71 دادگاه کیفری در خصوص نحوه محاکمه متهم می گوید: پرونده های قتل پنج قاضی دارد، به این معنا که یک قاضی ریاست دادگاه را به عهده می گیرد و چهار قاضی دیگر مستشار او هستند و با مطالعه پرونده و شنیدن صحبت های متهم، بررسی می کنند که آیا او مجرم است یا خیر.
با بررسی جداگانه هر کدام از آنها رای خود را در این رابطه صادر کرده و به قاضی دادگاه اعلام می کنند. قاضی باتوجه به رای خود و چهار مستشار حکم را صادر می کند و پرونده برای تائید حکم به دیوان عالی کشور ارجاع می شود. این درحالی است که متهم می تواند در مدت 20 روز از صدور حکم به رای خود اعتراض کند. با تائید و بررسی حکم از سوی قضات دیوان عالی کشور، رای برای استیذان به دفتر رئیس قوه قضاییه فرستاده می شود و در صورت استیذان و عدم رضایت اولیای دم، حکم قصاص اجرا می شود.