در شامگاه ۲۷ آذر ۱۳۸۹ محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق ایران با حضور در رسانه ملی، از آغاز جراحی بزرگ اقتصاد ایران سخن گفت و آغاز اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها را رسماً اعلام کرد و بدین ترتیب از فردای آن روز قیمت حامل های انرژی به یک باره افزایش یافت.

قرار بود با اجرای هدفمندی یارانه ها، ضمن مقابله با افزایش بی رویه مصرف حامل های انرژی، درآمد حاصل از آن به سوی تولید و اشتغالزایی سوق پیدا کرده و عدالت اجتماعی در جامعه برقرار شود.

گذشت سه سال از زمان اجرای طرح هدفمندی یارانه ها، فرصت مناسبی است برای قضاوت منصفانه درباره این طرح و ارزیابی نقاط قوت و ضعف این قانون.


** افزایش مصرف بنزین و گازوییل

نگاهی اجمالی به نتایج اجرای طرح هدفمندی یارانه ها در بخش انرژی نشان می دهد اهداف این طرح در مدیریت مصرف انرژی و استفاده بهینه از حامل های انرژی تحقق نیافته است به طوری که امروز مشاهده می کنیم نه تنها بنزین و سوخت های اصلی کاهش نیافته بلکه از نظر میزان مصرف در دنیا رکورددار هستیم.

آمار مصرف بنزین، گازوییل، برق، آب و گاز حاکی از آن است که پس از اجرای طرح هدفمندی یارانه ها در مقطعی کوتاه، میزان مصرف آنها کاهش یافته، اما این کاهش دوام چندانی نداشته و روند صعودی رشد آنها دوباره آغاز شده است.

براساس گزارش شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی، در حال حاضر میزان مصرف بنزین به بیش از 70 میلیون لیتر رسیده و پیش بینی می شود که در ایام نوروز میزان مصرف به 100 تا 110 میلیون لیتر در روز برسد که مقایسه آن با دوره زمانی پیش از اجرای هدفمندی، حاکی از شکست طرح هدفمندی در کاهش مصرف این نوع سوخت است.

اگرچه در ماه های ابتدایی اجرای این طرح، میزان مصرف بنزین کاهش قابل توجهی یافت، اما با گذشت زمان و کم اثر شدن افزایش قیمت ها، بتدریج به میزان مصرف بنزین افزوده شد تا جایی که از دوره زمانی پیش از اجرای طرح هدفمندی نیز بالاتر رفت.

حسین هاشمی معاون صنایع و انرژی ستاد مدیریت حمل و نقل و مدیریت سوخت در گفت و گو با ایرنا در خصوص تاثیر هدفمندی بر میزان مصرف گازوییل نیز گفت: رسانه ها بیشتر به موضوع بنزین می پردازند و این در حالی است که وضعیت مصرف گازوییل در کشور نسبت به بنزین نامناسب تر است.

وی با بیان اینکه مصرف روزانه بنزین در کشور 70 میلیون لیتر است، افزود: اما درحال حاضر روزانه بیش از 100 میلیون لیتر گازوییل مصرف می شود.

معاون صنایع و انرژی ستاد مدیریت حمل و نقل و مدیریت سوخت ادامه داد: سهمیه بندی بنزین توانست مصرف این سوخت را در مقطعی کوتاه کاهش دهد اما سهمیه بندی تاثیری در میزان مصرف گازوییل نداشته به طوری که تا پیش از اجرای هدفمندی یارانه ها روزانه 85 میلیون لیتر گازوییل در کشور مصرف می شد اما اکنون این میزان به بیش از 100 میلیون لیتر رسیده است.

به گفته مقامات نیروی انتظامی حدود ده درصد گازوییل مصرفی در کشور به کشورهای دیگر قاچاق می شود.

آمارها نشان می دهد که تنها در سوخت های نفت سفید و نفت کوره، میزان مصرف نسبت به سال 1389 و زمان اجرای قانون هدفمندی یارانه ها کاهش وجود داشته که البته علت اصلی آن نه اجرای هدفمندی بلکه به دلیل گسترش گازرسانی به روستاها، شهرهای کوچک، واحدهای صنعتی و نیروگاه ها بوده است.



** تداوم قاچاق سوخت

جلوگیری از قاچاق سوخت به کشورهای همسایه از جمله اهدافی بود که در زمان اجرای فاز اول طرح هدفمندی یارانه ها، مطرح شد، اما امروز مشاهده می کنیم که اثر این طرح برای جلوگیری از قاچاق نیز به دلیل افزایش نرخ ارز و وجود اختلاف قیمت زیاد، از بین رفته و میزان قاچاق سوخت نیز پس از وقفه ای کوتاه مدت، بالا رفته است.

قیمت بنزین فروخته شده در داخل در سال 1389 معادل 16 درصد قیمت بین المللی آن بود که بلافاصله پس از اجرای قانون به 47 درصد افزایش پیدا کرد، ولی پس از گذشت سه سال، در ماه های اخیر این نرخ به همان 16 درصد قبلی کاهش یافته است.

اختلاف زیاد قیمت داخلی و بین المللی گازوییل و بنزین، قاچاق سوخت به کشورهای همسایه را به شغل پردرآمدی برای قاچاقچیان سوخت تبدیل کرده است.



** انحراف طرح هدفمندی یارانه ها از اهداف اولیه

انحراف طرح هدفمندی یارانه ها از اهداف اولیه به حدی است که چندی پیش اکبر ترکان مشاور ارشد رئیس جمهوری اظهار داشت: قانون هدفمندی یارانه ها از اهداف خود به کلی فاصله گرفته و استفاده از لغت شکست برای طرح هدفمندی یارانه ها، چندان دور از ذهن نیست.

عزت الله یوسفیان ملا عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس نیز پیش از این خاطرنشان کرده بود: به نظر من، دولت باید شهامت داشته باشد و اعلام کند که طرح هدفمندی یارانه ها شکست خورده و بگوید، ادامه پرداخت یارانه به این شیوه امکان ندارد و طرح را شکست خورده اعلام کند.

براساس قانون، قرار بود که دولت بهای بنزین، گازوئیل، گاز، برق و سایر محصولات تحت شمول این قانون را بتدریج اضافه کند، اما با اصرار دولت دهم، سیاست افزایش یکباره قیمت ها دنبال شد که اثرات تورمی سنگینی را بر جای گذاشت.

همچنین براساس قانون هدفمندی یارانه ها، دولت مکلف بود ۳۰ درصد درآمد حاصل از افزایش قیمت ها را برای جلوگیری از تعطیلی واحدهای تولیدی و بیکاری کارگران، به آن ها اختصاص دهد، ولی درخوشبینانه ترین حالت، تنها یک هشتم این مبلغ پرداخت شد.

براساس این قانون، دولت مجاز شده بود ۲۰ درصد از درآمدهای حاصله را به بودجه عمومی دولت تخصیص دهد که این اقدام را انجام نداد و بخش عمده ای از درآمدهای ناشی از هدفمندی را به پرداخت یارانه نقدی اختصاص داد که تاثیرات تورم زایی آن قابل انکار نیست.

کارشناسان و صاحبنظران، موارد متعددی را به عنوان دلایل شکست طرح هدفمندی یارانه ها در مدیریت انرژی و کاهش مصرف سوخت بیان می کنند که از جمله آنها می توان به شتابزدگی، شیب تند اجرای طرح، رعایت نکردن الگوی مصرف انرژی، بی توجهی به بهسازی و نوسازی واحدهای انرژی بر، حمایت نکردن از بخش تولید و جولان خودروهای غیراستاندارد و پرمصرف اشاره کرد.

جعفر قادری عضو کمیسیون برنامه و بودجه از جمله دلایل اصلی شکست اجرای فاز اول هدفمندی یارانه ها را شیب تند اجرای فاز اول هدفمندسازی یارانه ها می داند و خاطرنشان می کند: بی توجهی به سهم تولید از یارانه، عدم کنترل ها و مراقبت های لازم از تولید، عدم ارائه بسته های تکمیلی برای کمک به بخش تولید، رشد نقدینگی، اعمال تحریم ها و مشکلات ارز از جمله عواملی بودند که سبب شد انتظارات ما از اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها در فاز اول محقق نشود.

وی اضافه می کند: این طرح در مراحل بعدی اجرا باید مورد بازنگری قرار بگیرد و حمایت از تولید به صورت جدی تر پیگیری شده و در فاز بعدی اجرای این طرح قیمت ها باید تدریجی و متناسب با شرایط و کشش بازار تعدیل شود.



** اجماع ملی در تداوم هدفمندی یارانه ها

پرداخت یارانه های انرژی توسط دولت، علاوه بر وارد کردن بار مالی سنگین به دولت، پیامدهای منفی زیست محیطی و اقتصادی به دنبال داشته و مانعی برای سرمایه گذاری در تولید و اشتغالزایی به شمار می رود.

ارزان بودن بیش از حد انرژی، باعث رشد صنایع انرژی بر شده که مشخصه اصلی آنها صرف هزینه های هنگفت و اشتغالزایی اندک است.

وجود انرژی ارزان همچنین سبب شده که توجهی به نوسازی و بهسازی خودروها نشده و ما همچنان شاهد جولان خودروهای بی کیفیت و پرمصرف در کشور باشیم.

به عقیده اغلب کارشناسان، تداوم این روند، نه تنها مصرف بنزین و سایر حامل های انرژی را در سالهای آینده به طور سرسام آوری افزایش می دهد، بلکه مشکلاتی را نیز در روند توسعه کشور ایجاد خواهد کرد.

اجرای فاز اول طرح هدفمندی یارانه ها با وجود ایرادات بزرگ و واضحی که داشت، اجماعی را در نظام سیاسی و اقتصادی کشور فراهم کرد تا به دنبال راهی برای برون رفت از وضعیت فعلی باشند؛ بنابراین استفاده از این فرصت برای جلوگیری از گسترش بحران مصرف انرژی در سالهای آینده ضروری است.

در واقع، در مورد تداوم اجرای طرح هدفمندی یارانه ها اجماع وجود دارد، اما درباره نحوه اجرای فاز دوم اختلاف نظر وجود دارد.

به عقیده کارشناسان، در فاز دوم این طرح، علاوه بر افزایش تدریجی قیمت حامل های انرژی باید برای اصلاح الگوی مصرف، بهسازی صنایع انرژی بر، ساخت خودروهای کم مصرف نیز اقدامات موثری انجام شود تا کاهش پایدار مصرف انرژی تحقق یابد.