به گزارش ایران سپید متولیان برگزاری این جشنواره، بعد از این سال‌ها، به دنبال معرفی این رویداد مهم هنری معلولان نه در قالب یک اتفاق هنری صرف، بلکه قالبی درمانی هستند. همین رویکرد، کمک کرده تا منتقدان تئاتر، از زاویه‌ای درمانی آن را بررسی کنند. حضور کارشناسان و مدرسان مطرح تئاتر به عنوان اعضای هیأت داوران این جشنواره، به افزایش سطح اعتبار آن کمک شایانی کرده،نمونه قابل توجه این مهم، چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر معلولان است که آذرماه سال گذشته در اصفهان و با حضور بزرگان تئاتر کشور در کسوت هیأت داوران برگزار شد. بی‌شک راه زیادی مانده تا این جشنواره بتواند خود را به قله رفیعی که متولیانش انتظار دارند، برساند. امسال نیز مثل سال‌های گذشته، جشنواره تئاتر معلولان در سطح منطقه‌ای از 29 آبان‌ماه جاری کار خود را آغاز می‌کند تا بعد از طی کردن این مرحله، پنجمین دوره بین‌المللی خود را برگزار کند. گفت‌و‌گوی حاضر با دبیر جشنواره، روشن می‌کند که امسال و در بخش منطقه‌ای، کیفیت این جشنواره هنری-درمانی چگونه خواهد بود. البته که ارزیابی نهایی را باید به بعد از برگزاری این دوره و حتی دوره پنجم بین‌المللی گذاشت، اما آنچه در این گفت‌و‌گو روشن می‌شود، برنامه‌های تازه‌ای‌است که دبیرخانه جشنواره پیش‌بینی کرده است. افسانه فخری، دبیر جشنواره که خود تحصیلات تئاتری را تا مقطع دکترا در هند به پایان برده است، در گفت‌و‌گو با «توانش»، از دغدغه‌ها و برنامه‌های خود و سازمان متبوعش برای جشنواره منطقه‌ای تئاتر معلولان می‌گوید.
فکر می‌کنم قبل از پرداختن به رویکرد‌های تازه سازمان درخصوص جشنواره امسال، بد نیست تیتروار به مناطقی که جشنواره در آنها برگزار می‌شود و همچنین تعداد متن‌های ارسالی و متن‌های پذیرفته شده اشاره کنید.
همان طور که می‌دانید، جشنواره بین‌المللی تئاتر به صورت دو سالانه برگزار می‌شود، اما جشنواره منطقه‌ای را هر سال برگزار می‌کنیم. اتفاق خوبی که امسال رخ داده، برگزاری جشنواره در شش منطقه در شش ماهه دوم سال‌جاری‌است. قبلاً به این شکل بود که بعضی از مناطق قبل از سال جدید و بعضی دیگر بعد از سال جدید برگزار می‌شدند. مناطق هم براساس ویژگی‌های بومی و فرهنگی تقسیم‌بندی شده‌اند. بر این اساس، منطقه «طلوع» شامل استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، قزوین، زنجان و اردبیل است که به میزبانی استان اردبیل از 29 آبان تا 2 آذر برگزار می‌شود. تعداد 65 نمایشنامه به دبیرخانه ارسال شده که 19 اثر بازبینی شد و از این تعداد، 11 اثر به جشنواره راه یافت. منطقه بعدی، «کاسپین» است که پنجمین دوره آن شامل استان‌های مازندران، گیلان، گلستان، سمنان و خراسان شمالی است که به میزبانی گیلان از 6 تا 9 آذر ماه برگزار می‌شود. در این منطقه ما 103 متن نمایشی داشتیم که 38 متن بازبینی شد و از این تعداد، 14 متن امکان حضور در جشنواره را پیدا کرد. سومین منطقه «کویر» شامل استان‌های یزد، کرمان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان است که امسال چهارمین دوره آن به میزبانی خراسان جنوبی از 13 تا 17 آذر ماه برگزار می‌شود. از میان آثار ارسالی، 17 اثر به جشنواره راه یافته است. منطقه بعدی «زاگرس» که شامل استان‌های لرستان، کردستان، ایلام، همدان و کرمانشاه است. جشنواره این منطقه، به میزبانی استان کرمانشاه از 16 تا 20 آذر برگزار می‌شود. در این منطقه هم از میان 117 اثر، 18 اثر به جشنواره راه یافته است. منطقه بعدی «خلیج فارس» شامل استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان، فارس و کهگیلویه و بویراحمد است که از 9 تا 12 اسفند به میزبانی کهگیلویه و بویراحمد برگزار می‌شود. آخرین منطقه هم «آفتاب» شامل استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری، مرکزی، قم، تهران و البرز است که به میزبانی چهارمحال و بختیاری از 12 تا 15 اسفند ماه برگزار می‌شود. استثنائاً این منطقه شامل 6 استان است. در مورد آثار رسیده به دو منطقه اخیر، هنوز آمار دقیقی ندارم، چون فعلاً در مرحله بازخوانی هستند. علاوه بر جشنواره‌های منطقه‌ای، امسال جشنواره استانی بوشهر را هم داریم که چهاردهمین دوره آن برگزار می‌شود.
ویژگی این جشنواره به غیر از قدمت آن چیست که مشخصاً به آن اشاره کردید؟
حضور خود معلولان به‌عنوان اعضای دبیرخانه. یکی از اهداف ما این است که یاریگر بچه‌های علاقه‌مند باشیم. به این شکل که از دوستان معلولی که دارای تحصیلات تئاتر و سینما هستند، حمایت کنیم. بر همین اساس، دبیر این دوره از جشنواره استانی بوشهر، آقای فیاض‌بخش که از بچه‌های کم بینا و دارای مدرک کارشناسی سینما و کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی‌است، انتخاب شده؛ جالب آنکه او اعضای دبیرخانه جشنواره را با فضایی تلفیقی از میان معلولان و افراد غیر معلول انتخاب کرده است.
جدا از تحصیلات تخصصی این دبیر کم بینا، داشتن کارنامه قابل قبول هنری در سطح استان شامل تولید چند مستند و نوشتن چندین نمایشنامه، انگیزه ما را در انتخاب چنین نیروی پر شوری تقویت کرد.این نکته را هم اضافه کنم که ما به‌دنبال جدا‌سازی معلولان از گروه‌های غیر معلول نیستیم، اما در مواردی مثل این، بواسطه داشتن سوابق درخشان، کار را بر عهده گروه‌های معلول می‌گذاریم.
معیار اصلی شما در انتخاب متون نمایشی جهت حضور در جشنواره چیست؟
قطعاً داشتن ویژگی‌های هنری. درست است که پایه اصلی جشنواره‌های ما بحث درمانی‌است، اما این دلیل نمی‌شود که ویژگی‌های هنری را نادیده بگیریم. به هر حال باید نمایش‌های راه یافته به جشنواره این خصلت را داشته باشند که مخاطب را به سالن‌ها بکشند تا مخاطب بعد از تماشای آن نمایش، به دیگران هم پیشنهاد کند که آن را ببینند. موضوع توانبخشی را قبلاً انجام داده‌ایم و عملاً الان در زمینه داشتن ویژگی درمانی تئاتر، مشکلی نداریم.
آیا برای جشنواره بین‌المللی سال آینده از الان برنامه‌ریزی کرده‌اید یا منتظر هستید تا بعد از جشنواره‌های منطقه‌ای و براساس نمایش‌های برگزیده برنامه‌ریزی کنید؟
برای جشنواره بین‌المللی تصمیم نداریم از مناطق انتخاب کنیم؛ چون این جشنواره دو سالانه است، این آسیب وجود دارد که در این فاصله، بعضی از گروه‌ها تعطیل شوند یا متن‌ها کیفیت لازم جهت حضور در سطح بین‌الملل را نداشته باشند. بنابراین برای جشنواره بین‌المللی، فراخوان مستقل اعلام می‌کنیم؛ البته اگر اعتبارات لازم تأمین شود، سال آینده این جشنواره را خواهیم داشت، در غیر این صورت، جشنواره بین‌المللی به صورت سه سالانه برگزار می‌شود.
امسال کیفیت متون ارسالی نسبت به قبل در چه سطحی‌است؟
یکی از مشکلات بزرگی که داریم، اصرار کارگردان‌های غیر معلول نمایش‌ها در نوشتن متون است. منکر این نیستم در میان معلولان نمونه‌های خوبی داریم که قلم قابل قبولی دارند، اما اغلب کارگردان‌ها که از افراد غیر معلول هستند، فشار می‌آورند حتماً نمایشنامه را خودشان بنویسند. عموماً این نمایشنامه‌ها ضعف‌های زیادی دارند. به همین علت، امسال تصمیم گرفتیم در جشنواره‌های منطقه‌ای، بخش نمایشنامه‌نویسی را هم بگنجانیم تا از فضای تک بعدی خارج شویم. بی‌تعارف باید این نکته را در نظر داشته باشیم تا آنجا که ممکن است، از شعارزدگی فاصله بگیریم. اینکه در متون نمایشی حتماً مسائل و مشکلات معلولان مطرح شود، باعث می‌شود که مخاطب رغبتی به تماشای آن نمایش نداشته باشد. بر این اساس، فضا را برای نوشتن نمایشنامه در بخش نمایشنامه‌نویسی آزاد گذاشتیم تا موضوعات دیگری غیر از مسائل و دغدغه‌های معلولان هم مطرح شوند. متأسفانه بعضی از کارگردان‌ها به دلایل مختلف مثل عدم راهیابی به جشنواره‌های کشوری و حتی بین‌المللی، فکر می‌کنند که کار در حوزه تئاتر معلولان راحت است؛ حال آنکه وضعیت کاملاً برعکس تصور آنهاست. به همین علت پشت بچه‌ها خود را پنهان می‌کنند و با نوشتن متون ضعیف، پیش می‌روند و وقتی کارشان رد می‌شود، سر و صدا می‌کنند که: کار معلولان را جدی نمی‌گیرند و به حقوق آنان اهمیت نمی‌دهند و از این قبیل حرف‌ها. در واقع با گنجاندن بخش نمایشنامه نویسی، وضعیت را محک می‌زنیم تا بلکه بتوانیم متون قابل قبولی داشته باشیم.
در حاشیه چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر معلولان، طی صحبتی که با چند نفر از معلولان شرکت‌کننده در گروه‌های مختلف نمایشی داشتم، از نبود حمایت‌های سازمان بهزیستی و ادارات ارشاد استان‌هایشان گله‌مند و معتقد بودند که نبود حمایت‌های لازم از سوی این دو نهاد، باعث می‌شود که امکان اجرای عمومی را نداشته باشند یا در صورت امکان نمایش عمومی، با عدم اقبال مردم مواجه شوند.
ببینید هر سازمان مسئولیت‌های تعریف شده خود را دارد. سازمان بهزیستی متولی خدمات رفاهی و اجتماعی معلولان است، اما خدمات هنری را باید نهادی مثل وزارت ارشاد ارائه دهد. سازمان بهزیستی سالن نمایش ندارد. این مکان باید از سوی وزارت ارشاد ارائه شود، چنان که برای دیگر شهروندان ارائه می‌دهد. ما بر این مبنا که هنر می‌تواند جنبه درمانی و توانبخشی جسمی و روحی برای معلولان داشته باشد، زمینه‌های هنری مثل تئاتر و هنر‌های تجسمی را به بدنه سازمان تزریق کردیم و توانستیم تأمین اعتبار کنیم؛ گر چه اعتبارمان کم است، اما در حیطه مسئولیت‌هایمان عمل کردیم. می‌ماند بحث مناسب‌سازی سالن‌های نمایشی که باز برعهده ماست و سعی کردیم حتی‌الامکان در آن زمینه قدم‌هایی برداریم، اما خدمات تکنیکی و هنری حقیقتاً برعهده وزارت ارشاد و ادارات تابعش در استان‌هاست. وزارت ارشاد باید همکاری‌هایش را با ما توسعه دهد. پیش آمده که بچه‌ها به ما گله کرده‌اند و گفته‌اند که به اداره ارشاد استانشان مراجعه و تقاضای سالن کرده‌اند، در پاسخ این جمله را شنیده‌اند که به بهزیستی مراجعه کنید. مگر سازمان بهزیستی سالن نمایش دارد یا می‌تواند بلیت فروشی و تبلیغات بکند؟ قبلاً هم گفتم، همه واقعیت این نیست، متأسفانه متون ضعیف زیاد داریم. همیشه نمی‌توانیم وزارت ارشاد را متهم کنیم. با این حال، مواردی هم داریم که کارشان واقعاً درخور توجه است. به‌عنوان نمونه مؤسسه باران مشهد را مثال می‌زنم که با مدیریت آقای حمید کیانیان، برادر آقای رضا کیانیان اداره می‌شود. آقای کیانیان با استفاده از متون خوب، توانسته در 25 استان به اجرای نمایش بپردازد. چرا؟ چون کاملاً حرفه‌ای عمل می‌کند. این طور هم نیست که بگوییم با فلان نهاد ساخت و پاخت کرده، متن خوبی دارد، مدیر روابط عمومی دارد و امکان بلیت فروشی را پیدا کرده، خب ارشاد استان‌ها هم با او و گروه معلولش همکاری می‌کنند.
به مناسب‌سازی اشاره کردید. در این زمینه هم باز با اعتراضاتی در همین جشنواره بین‌المللی چهارم مواجه بودیم.
همکاران من قبل از هر جشنواره اقدام به مناسب‌سازی سالن‌های نمایش استان‌ها می‌کنند، اما با معضل بعضی از ادارات ارشاد مواجهیم. استدلال آنها این است که ما نمی‌توانیم دکور‌های سالن‌هایمان را به خاطر مناسب‌سازی دائمی شما به هم بریزیم. بر این اساس، مجبور می‌شویم با نصب رمپ‌های موقت، سالن‌ها را مناسب‌سازی کنیم. در بازدیدی که از یکی از استان‌ها داشتم، مدیر ارشاد آن استان می‌گفت که مگر ما چند معلول در این استان داریم که بخواهیم سالن‌مان را مناسب‌سازی کنیم. همین جشنواره بین‌المللی که شما اشاره کردید، برای ما مسأله‌ساز شده بود. سالن‌های استان اصفهان اصلاً مناسب نبود، نه برای معلولان، حتی برای گروه‌های غیر معلول. یکی از آن سالن‌ها کفپوش نداشت، ما کفپوش برایش ساختیم یا یکی دیگر که پروژکتور نداشت و ما مجبور شدیم برای آنجا پروژکتور اجاره کنیم. البته در این میان بعضی از استان‌ها هم خیلی خوب همکاری می‌کنند؛ مثلاً استان خراسان جنوبی واقعاً همدلانه همکاری می‌کند. با این حال نمی‌توانم منکر شوم از زمانی که جشنواره‌های منطقه‌ای را برگزار می‌کنیم، کم کم این موضوع مناسب‌سازی به یکی از دغدغه‌های مسئولان ارشاد استان‌ها بدل شده است.
برگزاری کارگاه‌های آموزشی هم از مواردی بود که در صحبت با دوستان شرکت‌کننده دریافتم. در این زمینه آیا اقداماتی انجام شده؟
خیلی‌ها تصور غلطی از کارگاه‌های آموزشی دارند؛ فکر می‌کنند با برگزاری آن کارگاه‌ها به یک کارگردان یا بازیگر حرفه‌ای در تئاتر معلولان تبدیل می‌شوند. من که 12 سال تحصیلات تئاتر دارم، کارم می‌لنگد، چطور می‌توانم ادعا کنم که با شرکت در کارگاه‌های آموزشی می‌توانم حرفه‌ای شوم؟ علاوه بر این، در سطح تئاتر حرفه‌ای کشور هم با کلی متن ضعیف مواجهیم، چه رسد به تئاتر معلولان. بنابراین نباید این تصور ایجاد شود که کارگاه‌های آموزشی همه چیز را تمام و کمال می‌آموزند. ما در این زمینه اقدام به برگزاری کارگاه به صورت پودمانی برای دو گروه معلول و غیرمعلول کردیم. در این کارگاه، شیوه‌های کار با معلولان، گرفتن بازی از آنها، مهارت‌های لازم در بحث تئاتر کاربردی آموزش داده می‌شود. این مباحث توسط کارشناسان ما به استادان آموزش داده می‌شود و آن استادان، آموخته‌های خود را به استان‌ها برده و در آنجا به گروه‌های شرکت‌کننده می‌آموزند.
اگر بخواهیم جشنواره‌های منطقه‌ای امسال را با جشنواره‌های سال‌های قبل مقایسه کرده و به وجوه تمایز امسال برسیم، این امتیازات چیست؟
ما در دو زمینه نسبت به قبل اقدامات تازه‌ای انجام دادیم. نخست اضافه کردن بخش نمایش‌نویسی در جشنواره‌های منطقه‌ای و همچنین ایجاد ارتباط نویسنده‌ها با استادان فن به منظور رفع اشکالات متن‌ها. دوم، حمایت از معلولانی که به‌دنبال تشکیل تشکل‌های کمپانی محور هستند. این تشکل‌ها به‌عنوان بازوی اجرایی سازمان می‌توانند در زمینه‌هایی مثل تولید اثر، اجرا و مسائل مربوط به آنها فعالیت کنند.
می‌ماند سخن پایانی و برنامه‌های بلند مدتی که در دست اقدام دارید.
از سال 94 برنامه‌ای تحت عنوان تقویت و توسعه هنر درمانی ویژه مراکز نگهداری معلولان را شروع کردیم. در مرحله اول، معلولان ذهنی زیر و بالای 15 سال را در نظر گرفتیم که تعداد این مراکز چون زیاد است، برای حدود 703 مرکز، 703 اتاق هنر تجهیز کردیم. در این اتاق‌های هنر، مربیان متخصصی که آموزش دیده‌اند، در زمینه‌های موسیقی و هنر‌های تجسمی با معلولان کار می‌کنند. اخیراً هم هنر‌های نمایشی در دو گونه سایه و نمایش با دستکش را شروع کردیم. ضمناً با این تفکر که هنر تئاتر باید از دوران کودکی به معلولان آموزش داده شود، کارگاه‌هایی پیش‌بینی کردیم که افراد شیوه‌های مختلف در زمینه آشنایی کودکان معلول با تئاتر را یاد گرفته و در مدارس به گروه سنی کودک و نوجوان معلول آموزش می‌دهند.
علاوه بر این، در زمینه اشتغال هم اقدام به فعالیت‌هایی مثل مذاکره با هتل‌های معروف استان‌ها به منظور ایجاد نمایشگاه‌های آثار هنری در زمینه‌هایی مثل هنر‌های تجسمی معلولان انجام می‌دهیم. به این شکل که در صورت پذیرش هتل‌ها از این طرح، آثار معلولان در اتاق‌های هتل‌های مشهور استان‌ها قرار داده می‌شود و مسافران هتل در صورت تمایل به خرید، می‌توانند با مراجعه به بخش پذیرش هتل، اثر مد نظر خود را خریداری کنند. در کنار این طرح، راه‌اندازی کافه گالری معلولان را هم در نظر داریم. در این کافه گالری‌ها، اداره امور کافه برعهده گروه‌های معلول است.
به این شکل که مثلاً نابینایان در گوشه‌ای برنامه‌های هنری موسیقی اجرا می‌کنند یا ناشنوایان خدمات ارائه می‌دهند یا در صورت امکان، نمایش‌های کوچک با حضور دو یا سه بازیگر برای مشتریان اجرا می‌شود. این طرح به صورت آزمایشی قرار است دی‌ماه امسال در بیرجند اجرا شود که با نظارت دفتر توانبخشی روزانه سازمان بهزیستی صورت می‌گیرد.
مجید سرایی