کودکان نابینا با تکیه بر این دو حس می توانند به مفاهیم و معانی واژگان دست یابند. از آنجا که ما در یک جهان دیداری زندگی می کنیم و بیشتر کدهای زبانی با تجربه های دیداری ما در پیوند هستند، بسیاری از کودکان نابینا درک کافی از مفاهیم و معنای واژگانی که از راه گوش فرا می گیرند، ندارند. بیشتر کودکانی که مشکل دیداری دارند، از بینایی اندکی برخوردار هستند. این بسیار مهم است که بدانیم آیا کودکی که از جنبه دیداری ناتوان است می تواند حروف چاپی و تصویرها را حداقل در ابعاد بسیار بزرگ ببیند. همچنین باید بدانیم او تا چه حد به رسانه های دیگری که بر مبنای صدا و لمس کردن درست شده اند، نیاز دارند. رسانه هایی همچون کتاب های بریل (حروف برجسته)، کتاب های لمسی (تصویرهای برجسته) کتاب هایی که با نوار یا سی دی همراه اند و کتاب هایی که تصویرهای آن ها تولید صدا می کنند. کتاب های لمسی می توانند به کودکان نابینا لذت بهره مندی از کتاب های تصویری را منتقل کنند. کتاب ها لمسی، کتاب های مهمی برای کودکان نابینا هستند، زیرا حس لامسه آن ها را در جهت شناخت هنر و درک شکل ها تقویت می کنند، که این آمادگی آن ها را در یادگیری خط بریل یاری می رساند. کتاب های تصویری لمسی که تصویرهای قابل درک برای کودکان نابینا دارند، سبب پیشرفت فراگیری زبان دراین کودکان می شوند. درک بسیاری از کتاب های لمسی که بر پایه توانایی دیداری طراحی شده اند، برای کودکان نابینا که هیچ گونه تجربه دیداری ندارند، دشوار است. درک تصویرهای واقع گرای برجسته در کتاب های تصویری برای کودکانی که از زمان تولد نابینا بوده اند، بسیار سخت است. اگر در این کتاب ها اجسام کوچکی بازنمایی شوند که کودک نابینا در زندگی روزمره اش پیوسته با آن ها سر و کار دارد و شکل، بافت و اندازه آن ها را می شناسد، بهتر می توانند با این گروه از کودکان ارتباط برقرار کنند.
کودکان نابینا بدون شک کتاب های لمسی را دوست دارند، حتی اگر نتوانند همه تصویر های آن را درک کنند ویا برای درک آن به کمک یک راهنمای بینا نیاز داشته باشند. اما کتاب های تصویری لمسی با تصویر های کوچک و ساده ای وجود دارند که کودک نابینا بدون کمک از دیگران می تواند بخواند و بفهمد. کاغذ کتاب هایی که دارای تصویر های برجسته و خط بریل هستند باید از کیفیت بالایی برخوردار باشند . کتاب های پارچه ای نوع دیگری از کتاب های لمسی هستند. این گروه از کتاب ها تجربه ای متقاوت از کتاب های تصویری کاغذی را برای همه کودکان فراهم می سازند. این کتاب ها به ویِِِژه برای کودکان با نا توانی های ذهنی، کودکان با دشواری های حرکتی و یا دیگر ناتوانی ها بسیار مناسب هستند. این گروه از کودکان با بازی با این کتاب ها، به خواندن کتاب علاقمند می شوند . کتاب های لمسی وسیله ای برای هم پیوندی کودکان با نیاز های ویژه با جامعه است.
نکاتی درباره کودکان نابینا :
- کودک نابینا، با دستانش به شناخت جهانی می پردازد که یک کودک بینا آن را با چشمانش می شناسد. برای این کودکان دانستن جزئیات اشیا بدون آن که آن ها را لمس کنند، دشوار است. لامسه، شنوایی و بویایی، مهم ترین ابزار شناخت برای کودکان کم بینا و نابینا به شمار می روند.
- هنگام بازی با کودک، بکوشید تا همه حواس او را درگیر کنید و محیط پیرامون و ابزار گوناگون را برایش توصیف کنید تا به او در شناخت جهان کمک کنید.
- با دو روش دست روی دست و دست زیر دست آشنا شدن با محیط را به کودک خود بیاموزید.
دو تکنیک آشنا کردن کودکان نابینا با اجسام جدید:
- دست زیر دست (Hand Under Hand)
برای استفاده از این روش، پشت سر کودک قرار بگیرید به طوری که دستان شما و دستان کودک در تماس با هم و در یک جهت حرکت کنند. دستان خود را در زیر دستان کودک قرار دهید. به این ترتیب، او می تواند حرکت دستان شما را برای لمس اشیا دنبال کند. هنگامی که دستان کودک روی دستان شما قرار گرفت لمس شی تازه را به آرامی آغاز کنید. از کودک بخواهید تا حرکت دستان شما را دنبال کند. بکوشید تا به آرامی همه بخش های شی تازه را لمس کنید. دقت کنید که دست کودک بتواند جزئیات حرکت دست شما را بر روی شی دنبال کند. اگر شی برای کودک تازگی داشته باشد، شاید کودک از لمس مستقیم آن کمی بهراسد. به همین سبب، با استفاده از روش دست زیر دست، به کودک امکان می دهید تا با آرامش ناشی از حضور دست شما، به کشف و شناخت آن شی بپردازد. هنگام اجرای این روش، ویژگی های شی را برای کودک توصیف کنید.
- دست روی دست (Hand Over Hand)
در این روش، دستان شما بر روی دستان کودک قرار می گیرد و نخست دستان کودک اشیا را لمس می کند. حرکت دستان شما نیز، به کودک کمک می کند تا همه بخش های شی را لمس و کشف کند. به تدریج که توانایی کودک برای لمس اشیا و درک آن ها بیشتر شد، می توانید کمتر و کمتر با دستان خود، او را هدایت کنید. بهتر است دست ها را در نزدیکی دستان کودک نگه دارید تا در هنگام نیاز دوباره به یاری او بروید.
چند نکته درباره این دو روش:
- پشت سر کودک قرار بگیرید و دست های تان را در کنار دست های کودک قرار دهید. به ترتیبی که دست های شما و کودک تان در یک سو حرکت کند.
- پیش از این که انجام کاری را با استفاده از این دو روش به کودک بیاموزید، خود با چشمان بسته آن را تمرین کنید. برای یک کودک نابینا امکان یادگیری روش انجام کارها با دیدن فراهم نیست و او باید از حواس دیگرش برای کشف اجسام استفاده کند. شاید لازم باشد تا یک شی را بارها و بارها همراه با کودک لمس کنید، بنابراین شکیبا باشید.
- ممکن است کودک برای آشنایی با یک شی جدید آماده نباشد و دستان خود را عقب بکشد. به این خواست کودک احترام بگذارید. اما به یاد داشته باشید که اگر کودک همواره از تجربه های تازه بپرهیزد، نمی تواند درک و علاقه ای نسبت به جهان به دست آورد.
چگونه کودک نابینا و یا کم بینا را پیش از رسیدن به سن مدرسه با کتاب و خواندن آشنا کنیم؟
- به همه چیز برچسب بزنید! برچسب های بریل بسازید و نام ابزاری که کودک روزانه با آن ها در ارتباط است، را بر روی آن بچسبانید. اسباب بازی ها، بشقاب، لیوان، قاشق، کلید برق، کشوها، کمد ها، تلویزیون و هر وسیله دیگری را می توانید با برچسب بریل مشخص کنید.
- کودک را با کتاب آشنا کنید.هنگامی که خواندن کتاب برای کودک را آغاز می کنید، اجازه دهید تا نخست آن را خوب لمس کند و با شکل کلی آن آشنا شود. برای کودک توضیح دهید که یک کتاب را برای خواندن از سمت راست باز می کنیم و آن را از راست به چپ می خوانیم. عنوان کتاب، نام نویسنده، ناشر و تصویرگر را برای کودک بخوانید. از آن جا که کودک نمی تواند تصویر های کتاب را ببیند، بکوشید بخش های مبهم را برایش توضیح دهید.
- هنگام خواندن کودک را تشویق کنید تا صفحه های کتاب را او ورق بزند. بر گوشه بالای همه صفحه های کتاب، یک تکه کوچک پارچه ضخیم بچسبانید تا کودک بتواند صفحه ها را از هم تشخیص دهد.
- کودک شما، هنگام آغاز به آموزش خواندن، باید بتواند انگشتانش را بر روی حروف بریل حرکت دهد و تفاوت مفهوم نقطه ها را با یکدیگر دریابد. اکنون، پیش از رسیدن به سن مدرسه، او را تشویق کنید تا صفحه بریل و بافت های گوناگون را لمس کند و به تدریج برای درک حروف بریل آماده شود.
- بکوشید کودک هر یک از انگشتانش را به صورت جداگانه تمرین دهد تا برای حرکت بر روی حروف بریل به تدریج آماده شوند. برای این کار می توانید اشیای کوچکی، مانند دکمه یا اسباب بازی های کوچک را زیر انگشتانش قرار دهید تا با آن ها بازی کند. از کودک بخواهید دکمه ها را با انگشت اشاره اش لمس کند نه با تمام کف دستش.
- در خواندن بریل، هر دو دست فعال هستند. بنابراین کودک را تشویق کنید تا هنگام بازی از هر دو دستش استفاده کند. مثلا با یک دست جعبه اسباب بازی را نگه دارد و با دست دیگر، اسباب بازی را از پوشش آن بیرون آورد.
- درباره تجربه های واقعی برای کودک بخوانید. کتاب هایی را برای خواندن با کودک برگزینید که مفاهیم آشنایی را برای کودک در بردارند. موضوع هایی را برگزینید که با روش زندگی کودک و ابزار و محیطی که او می شناسد هماهنگ باشند.
- هنگامی که کتابی با موضوعی ناآشنا و جدید برای خواندن با کودک برمی گزینید، پیش از آغاز به خواندن کودک را با موضوع تا اندازه ای آشنا کنید. اگر کتاب درباره حیوانات است سر زدن به باغ وحش یا لمس یک حیوان از نزدیک می تواند مفید باشد. اگر کتاب درباره اشیای پیرامون کودک است، همزمان با خواندن کودک را به لمس آن چه در کتاب معرفی می شود، تشویق کنید.
- احترام گذاشتن به کتاب را خیلی زود به کودک بیاموزید. کتاب ها را به شکل عمودی در کتابخانه قرار دهید و آن ها را به آرامی و با دقت ورق بزنید.
- درباره خواندن با انگشتان (خط بریل) با کودک گفت و گو کنید. با دیدی مثبت به این تجربه بنگرید و بکوشید این دید را در کودک خود نیز به وجود آورید. به کودک بگویید که خواندن با انگشتان چه تجربه جالبی است و شما چه قدر به او که با انگشتانش می خواند افتخار می کنید.
- هنگامی که کتابی ویژه کودکان نابینا برای کودک می خوانید تظاهر کنید که شما نیز از روی حروف بریل می خوانید. بگذارید هنگامی که انگشتان تان را بر روی حروف به حرکت در می آورید، کودک دستانش را روی دستان شما قرار دهد. کودکان دوست دارند کارهای پدر و مادرشان را تقلید کنند. بگذارید تصور کند که شما هم با انگشتان تان می خوانید. در این جا رعایت تکنیک های خواندن اهمیت ندارد، مهم این است که کودک بداند که خواندن با انگشتان هم نوعی روش خواندن است.
- هنگامی که کودک کمی بزرگ تر شد و با خواندن بریل آشنایی بیشتری پیدا کرد، یک یا دو واژه را در کتاب مورد علاقه کودک در نظر بگیرید و هنگام خواندن آن ها، دستان کودک را بر روی واژه ها قرار دهید و آن را با هم بخوانید. واژه هایی را برای این کار برگزینید که برای کودک جالب هستند.
- بکوشید با خط بریل آشنا شوید. نیازی نیست که به آن مسلط باشید و یا بتوانید تنها با استفاده از آن بخوانید. اما برای این که بتوانید کودک خود را در روند آموزش خواندن همراهی کنید باید با بریل تا اندازه ای آشنا باشید.